W skardze konstytucyjnej z 25 maja 2008 r. zakwestionowana została zgodność z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej art. 60 § 1 i § 3 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.; dalej: k.r.o.) w zakresie, w jakim obciąża małżonka rozwiedzionego, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, nieograniczonym w czasie obowiązkiem dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi. Skarżący wywodzi, że wskazane przepisy – poprzez nałożenie na małżonka rozwiedzionego nieograniczonego w czasie obowiązku alimentacyjnego na rzecz drugiego małżonka – pozbawiają go środków finansowych wypracowanych bez pomocy byłej żony.

Skarga konstytucyjna została skierowana w oparciu o następujący stan faktyczny sprawy.

Skarżący do 2001 r. pozostawał w związku małżeńskim. Związek ten został rozwiązany orzeczeniem Sądu Okręgowego w G. w kwietnia 2001 r. W zakresie winy sąd uznał, że oboje małżonkowie winni są rozkładu pożycia małżeńskiego. Sąd przyznał również świadczenia alimentacyjne byłej żonie skarżącego. W 2005 r. skarżący był obarczony obowiązkiem alimentacyjnym na rzecz byłej małżonki w wysokości 1100 zł. Na skutek powództwa skarżącego o obniżenie alimentów oraz jednoczesnego powództwa byłej małżonki o ich podwyższenie, Sąd Rejonowy w M. wyrokiem z października 2007 r. oba powództwa oddalił. Od powyższego orzeczenia oboje rozwiedzeni małżonkowie wnieśli apelacje, które zostały oddalone przez Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z lutego 2008 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Postępowanie zainicjowane skierowaniem do Trybunału Konstytucyjnego skargi konstytucyjnej uruchamia procedurę indywidualnej (konkretnej) kontroli konstytucyjności prawa. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i art. 46-47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) warunkiem rozpoznania skargi jest objęcie nią przepisu stanowiącego podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Wyjście poza tak określone granice nadaje skardze cechy actio popularis, co czyni jej rozpoznanie niedopuszczalnym. Skarżący, formułując pod adresem art. 60 § 1 i § 3 k.r.o. zarzut zakresowy – w zakresie, w jakim przepisy te dotyczą małżonka, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego – przekroczył wyznaczone przez Konstytucję i ustawę o TK granice skargi. Zgodnie z art. 57 § 1 i § 2 k.r.o., orzekając rozwód, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, przy czym sąd może zaniechać orzekania w tym zakresie na zgodne żądanie małżonków, co rodzi skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Z powyższej regulacji wynika więc, że zaistnieć mogą trzy sytuacje: (1) oboje małżonkowie są traktowani tak, jakby nie ponosili winy za rozkład pożycia, (2) oboje małżonkowie są winni tego rozkładu, (3) jeden z małżonków jest wyłącznie winny rozkładu pożycia. Skarżący objął petitum skargi dwa stany prawne – to jest orzeczenie winy w stosunku do obojga małżonków, jak i w odniesieniu do małżonków traktowanych jako niewinnych. Taki zakres zaskarżenia jednak nie koresponduje z orzeczeniami, jakie zapadły wobec skarżącego, te bowiem uwzględniały wyrok rozwodowy Sądu Okręgowego w G. z kwietnia 2001 r. i stwierdzoną w nim winę za rozkład pożycia obojga małżonków. Innymi słowy, już na samym początku postępowania w przedmiocie wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej stwierdzić należy jej niedopuszczalność w zakresie, w jakim odnosi się do małżonków, w stosunku do których sąd nie rozstrzygał o winie.

Na marginesie warto również zauważyć, że skarga w istocie sprowadza się do zarzutu nieograniczonego w czasie istnienia obowiązku alimentacyjnego, który obciąża małżonka winnego rozkładu pożycia na rzecz drugiego małżonka także obciążonego winą za rozkład pożycia. Przedmiotem skargi jest więc art. 60 § 3 zdanie drugie k.r.o. i to tylko w zakresie, w jakim stanowi, że wynikający z art. 60 § 1 k.r.o. obowiązek alimentacyjny obciążający małżonka winnego rozkładu pożycia małżeńskiego nie wygasa z upływem określonego terminu.

Odnosząc się do skargi, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że nie może być jej nadany dalszy bieg, albowiem merytoryczne rozpatrzenie sformułowanych zarzutów jest zbędne.

Kwestionowane przez skarżącego regulacje k.r.o. były przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w kontekście wskazanych w skardze konstytucyjnej wzorców kontroli. Wyrokiem z 11 kwietnia 2006 r. Trybunał orzekł, że „art. 60 § 3 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, że wynikający z art. 60 § 1 tego kodeksu obowiązek dostarczania przez rozwiedzionego małżonka, który został uznany za winnego rozkładu pożycia, środków utrzymania drugiemu rozwiedzionemu małżonkowi, nie wygasa wskutek upływu czasu, jest zgodny z art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji i z nakazem urzeczywistniania zasad sprawiedliwości społecznej wyrażonym w art. 2 Konstytucji” (SK 57/04, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 43).

We wskazanym wyżej wyroku Trybunał Konstytucyjny podniósł, że świadczenia alimentacyjne między byłymi małżonkami stanowią kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy w zakresie utrzymania powstałego przez zawarcie małżeństwa. Obowiązek ten – zdaniem Trybunału – trwa mimo rozwodu, choć w postaci zmodyfikowanej. W wyroku podkreślono, że kwestionowana regulacja podyktowana została w pierwszej kolejności potrzebą ochrony praw innych osób (tj. konkretnie byłego małżonka osoby obciążonej obowiązkiem dostarczenia środków utrzymania) oraz że pewne formy ochrony roszczeń majątkowych wobec współmałżonka mogą nie tylko trwać nadal, mimo rozwodu, ale i mieć charakter z założenia „dożywotni”. Orzeczenie rozwodu – wywodził dalej Trybunał Konstytucyjny – zasadniczo przekreśla istnienie więzi rodzinnej między małżonkami, ale nie unicestwia faktu, że małżonkowie w przeszłości tworzyli rodzinę. Jeśli atrybutem rodziny jest wspólne przyczynianie się do zaspokajania jej potrzeb, to z punktu widzenia rozwiedzionego małżonka roszczenie o dostarczenie środków utrzymania stanowi sui generis kontynuację ochrony jednego z istotnych elementów jego życia rodzinnego. Stanowi przedłużenie tej ochrony w czasie. Trybunał zwrócił również uwagę, że choć w przypadku małżonka winnego rozkładu pożycia brak jest określonego kalendarzowo terminu ograniczającego zakres czasowy jego obowiązku alimentacyjnego, to jednak obowiązek ten nie powstaje lub wygasa, jeżeli drugi z małżonków nie pozostaje w niedostatku. Pozwala to zachować zasadę, że za materialny poziom życia po rozwodzie zasadniczo odpowiedzialni są indywidualnie sami byli małżonkowie, a obowiązek drugiego małżonka ma charakter subsydiarny, tj. powstaje tylko w sytuacji niedostatku.

Część z rozważań Trybunału Konstytucyjnego wiązała się również z rzymską zasadą nemo auditur propriam turpitudinem allegans. Zasady moralności publicznej miały więc – jak to określił Trybunał – „pewne znaczenie” w ocenie kwestionowanej regulacji. Jednakże zasadniczo argumentacja wyroku przemawiająca za zgodnością art. 60 § 3 zdanie drugie w związku z art. 60 § 1 k.r.o. z Konstytucją koncentrowała się wokół tego, że obowiązki alimentacyjne są pochodną obowiązków istniejących w czasie trwania małżeństwa, uprawnionym jest małżonek znajdujący się w niedostatku, a zakres zobowiązania uwarunkowany jest możliwościami zarobkowymi i majątkowymi zobowiązanego. Stwierdzenia te zachowują aktualność na gruncie niniejszej sprawy.

Artykuł 39 ust. l pkt 1 ustawy o TK stanowi, że Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Taki stan rzeczy ma niewątpliwie miejsce, gdy zaskarżony przepis był już przedmiotem kontroli zgodności z Konstytucją w innej sprawie rozpoznawanej przez Trybunał (zob. postanowienia z: 3 października 2001 r., SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; 25 listopada 2002 r., SK 30/01, OTK ZU nr 6/A/2002, poz. 88 oraz 26 marca 2002 r., P 3/02, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 22). Trybunał Konstytucyjny stoi przy tym na stanowisku, że konieczność uwzględniania określonej w ustawie o TK przesłanki zbędności wydania orzeczenia uwidacznia się na każdym etapie postępowania inicjowanego skargą (por. postanowienie TK z 3 września 2007 r., Ts 94/06, niepubl.).

Zważywszy, że przedmiot niniejszej sprawy jest zbieżny z materią, co do której Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się szczegółowo we wspomnianym wyroku z 11 kwietnia 2006 r., należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej wniesionej przez skarżącego z uwagi na zbędność orzekania.