1. Postanowieniem z 10 września 2008 r. (sygn. akt III AUa 658/07/12), uzupełnionym postanowieniem z 19 grudnia 2008 r., Sąd Apelacyjny w Poznaniu, Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 40 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy lub u.z.e.ż.) jest zgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji.

Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanego przepisu powstały przy rozpoznawaniu apelacji od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu, Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z 20 kwietnia 2007 r. (sygn. akt VIII U 1205/07) na tle następującego stanu faktycznego:

Decyzją z 24 marca 2006 r., uzupełnioną następnie decyzją z 6 listopada 2006 r., Wojskowe Biuro Emerytalne w Poznaniu (dalej: WBE) dokonało rozliczenia emerytury wojskowej powoda w związku z osiągniętym przez niego przychodem w 2005 r. W uzasadnieniu decyzji WBE wskazało, że łączna kwota przychodu uzyskana w tym roku przez powoda przekroczyła 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, zatem – na podstawie art. 40 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy – kwota emerytury ulega zmniejszeniu o 25% wysokości rocznego świadczenia.

Sąd Okręgowy w Poznaniu, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, oddalił wyrokiem z 20 kwietnia 2007 r. (sygn. akt VIII U 1205/07) odwołanie od wspomnianej decyzji WBE.

Rozpoznający apelację Sąd Apelacyjny w Poznaniu, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (dalej: sąd pytający lub Sąd Apelacyjny), uznał, że istnieją wątpliwości co do zgodności art. 40 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy z art. 2 Konstytucji w części ustanawiającej zasadę sprawiedliwości społecznej oraz z art. 32 Konstytucji wyrażającym zasadę równości wobec prawa i zakaz dyskryminacji.

Analizując treść art. 40 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy, sąd pytający odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 kwietnia 2008 r., w sprawie o sygn. P 9/06 (OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 43), w którym Trybunał badał konstytucyjność analogicznie brzmiącego art. 41 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy lub u.z.e.f.).

Opierając się na zawartych tam rozważaniach Trybunału Konstytucyjnego, sąd pytający podniósł, że porównanie przepisów normujących sytuację świadczeniobiorców (w sprawie o sygn. P 9/06 rencistów lub emerytów policyjnych, a w rozpoznawanej sprawie rencistów lub emerytów wojskowych) osiągających dodatkowe przychody w przedziale od 70% do 130% oraz powyżej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia prowadzi do wniosku, iż kwestionowany przepis w korzystniejszy sposób traktuje emerytów i rencistów wojskowych, którzy z tytułu działalności zarobkowej, podlegającej obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, uzyskują wyższy przychód, tj. powyżej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, niż emerytów i rencistów wojskowych osiągających z tytułu takiej działalności przychód w mniejszej wysokości, tj. w przedziale 70%-130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Świadczenia przysługujące osobom uzyskującym wyższe przychody zmniejszane są zawsze o kwotę stanowiącą równowartość 25% wysokości świadczenia, natomiast świadczenia osób osiągających niższe przychody – o kwotę maksymalnego zmniejszenia, ale bez odniesienia do wysokości świadczenia.

Zdaniem sądu pytającego, regulacja, która – bez uzasadnienia – w lepszej sytuacji stawia osoby osiągające wyższy przychód, budzi wątpliwości co do zgodności z art. 32 Konstytucji.

Nieuzasadnione zróżnicowanie występujące na gruncie zakwestionowanego przepisu jest, w ocenie sądu, spowodowane pominięciem w art. 40 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zastrzeżenia, zgodnie z którym kwota maksymalnego zmniejszenia emerytury lub renty pobieranej przez osoby osiągające przychód przekraczający 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ale niższy niż 130%, nie może przekraczać 25% wysokości świadczenia. Z tego względu sąd pytający wnosi również o uznanie niezgodności art. 40 u.z.e.ż. z zasadą sprawiedliwości społecznej.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 7 lipca 2009 r. wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), o umorzenie postępowania wobec niedopuszczalności wydania orzeczenia.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, badanie przez Trybunał pytania prawnego w części dotyczącej art. 40 ust. 1 u.z.e.ż. jest niedopuszczalne. W rozpatrywanej przez sąd występujący z pytaniem prawnym sprawie zastosowanie znajdzie jedynie art. 40 ust. 3 u.z.e.ż., który dotyczy zmniejszenia wysokości emerytury wojskowej o 25% emerytowi osiągającemu przychód z działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w kwocie przekraczającej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Ocena konstytucyjności mechanizmu zmniejszania świadczenia emerytalnego lub rentowego przewidzianego w art. 40 ust. 1 w związku z ust. 2 u.z.e.ż. nie ma więc wpływu na treść rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego.

Jednocześnie Prokurator Generalny stwierdził, że zarzucając niezgodność art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. z art. 2 i art. 32 Konstytucji, sąd pytający nie przedstawił uzasadnienia, w czym upatruje niedozwolone zróżnicowanie sytuacji prawnej emerytów i rencistów pobierających wojskowe świadczenia emerytalne lub rentowe oraz emerytów i rencistów pobierających świadczenia z innych systemów.

Prokurator przyznał, że o ile do czasu nowelizacji art. 40 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy mogło dojść do faktycznego zróżnicowania sytuacji prawnej emerytów i rencistów wojskowych oraz emerytów i rencistów policyjnych, osiągających dodatkowe przychody w przedziale od 70% do 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, o tyle takie zróżnicowanie nie mogło wystąpić wśród grupy emerytów i rencistów uzyskujących przychody w wysokości przekraczającej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (do której należy powód).

Prokurator Generalny podkreślił, że sąd pytający, zarzucając w petitum pytania prawnego niekonstytucyjność całego art. 40 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy, nie przedstawił uzasadnienia, w czym wyraża się niekorzystne – w porównaniu z innymi podmiotami charakteryzującymi się cechą relewantną – potraktowanie emerytów uzyskujących przychody w wysokości przekraczającej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.

W konkluzji Prokurator Generalny wniósł o umorzenie postępowania wobec niespełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego w zakresie dotyczącym art. 40 ust. 1 ustawy o emeryturach wojskowych, a w pozostałym zakresie – z uwagi na niespełnienie wymagań określonych w art. 32 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o TK.

3. W piśmie z 6 marca 2009 r. Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Marszałek) wniósł o stwierdzenie, że art. 40 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Odnosząc się do kwestii formalnych, Marszałek stwierdził, że na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 40 ust. 1, 2 i 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy podlega umorzeniu z uwagi na brak spełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego.

Konfrontując treść pytania prawnego z uzasadnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 9/06, Marszałek wyjaśnił, że zakwestionowany przepis (przewidujący dwa mechanizmy regulujące zmniejszanie świadczeń emerytalno-rentowych w sytuacji uzyskiwania dodatkowego przychodu podlegającego ubezpieczeniu społecznemu) prowadzi do nieuzasadnionego i nieproporcjonalnego zróżnicowania świadczeniobiorców pobierających świadczenia na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy.

Marszałek podzielił również zastrzeżenia sądu pytającego dotyczące niezgodności art. 40 ust. 3 z drugim wzorcem konstytucyjnym – zasadą sprawiedliwości społecznej. W ocenie Marszałka, art. 40 ust. 3 kontrolowanej ustawy kształtuje mechanizm stawiający osoby, wobec których ma zastosowanie, w lepszej sytuacji niż osoby osiągające dodatkowy przychód mieszczący się w granicach od 70% do 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia i przez to narusza zasadę sprawiedliwości społecznej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot kontroli a przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.

1.1. W pytaniu prawnym, na podstawie którego zostało wszczęte postępowanie w rozpoznawanej sprawie, Sąd Apelacyjny w Poznaniu wskazuje jako przedmiot kontroli konstytucyjnej art. 40 ust. 1-4 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66, ze zm.; dalej: ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy albo u.z.e.ż.).

Zagadnieniem wstępnym, wymagającym rozstrzygnięcia, jest ustalenie, czy pytanie prawne Sądu Apelacyjnego w Poznaniu spełnia wymagania, od których zależy dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego, a w konsekwencji jego merytoryczne rozstrzygnięcie przez Trybunał Konstytucyjny.

Skuteczne zainicjowanie kontroli konkretnej norm prawnych w formie pytania prawnego wymaga spełnienia przesłanek określonych w art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Powołane przepisy, w połączeniu z art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o TK, ustanawiają podstawowe warunki, od których Trybunał uzależnia wydanie wyroku zawierającego odpowiedź na pytanie prawne. Merytoryczne rozpatrzenie pytania prawnego zależy jednak nie tylko od spełnienia konstytucyjnych i ustawowych przesłanek, każdorazowo badanych przez Trybunał. Trybunał, będąc zobowiązany do działania na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), kontroluje ponadto na każdym etapie postępowania, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania (zob. postanowienia TK z: 18 marca 2009 r., sygn. P 13/08, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 35; 30 czerwca 2009 r., sygn. P 34/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 101).

1.2. Analiza skierowanego przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu pytania prawnego, w szczególności argumentów przytoczonych dla uzasadnienia niekonstytucyjności zakwestionowanego w nim przepisu, skłania do rozważenia, czy – stosownie do przytoczonego już art. 193 Konstytucji (a także powtarzającego jego treść art. 3 ustawy o TK) – została spełniona przesłanka zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem. Aby ocenić pytanie prawne sądu pytającego z formalnego punktu widzenia, trzeba przytoczyć dotychczasowe orzecznictwo Trybunału dotyczące tzw. przesłanki funkcjonalnej.

W postanowieniu z 20 listopada 2008 r., o sygn. P 18/08 (OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168) Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy polega na tym, że treść orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ma wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem stawiającym pytanie prawne. Zależność ta jest oparta na odpowiedniej relacji między treścią kwestionowanego przepisu i stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zadane zostało pytanie prawne. Przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego, w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego, wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą przedstawiono pytanie prawne (zob. np. w ostatnich dwóch latach: postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz wyroki z: 17 lipca 2007 r., sygn. P 16/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 79, 23 października 2007 r., sygn. P 10/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 107, 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161; 19 lutego 2008 r., sygn. P 49/06, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 5; 27 maja 2008 r., sygn. P 59/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 64 i 16 czerwca 2008 r., sygn. P 37/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80, a także wcześniejszy wyrok z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128 oraz powołane tam wcześniejsze orzeczenia Trybunału).

Ustalając relewancję pytania prawnego, należy mieć na uwadze, że z reguły nie będzie podstaw do przyjęcia wystąpienia tej przesłanki wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy jest możliwe bez uruchomienia instytucji pytania prawnego. Sytuacja taka wystąpi w szczególności wówczas, gdy istnieje możliwość usunięcia wątpliwości prawnych przez stosowną wykładnię budzącego zastrzeżenia przepisu prawnego bądź też możliwość przyjęcia za podstawę rozstrzygnięcia innego przepisu. Innymi słowy – przesłanka funkcjonalna obejmuje m.in. konieczność wykazania, że zastrzeżenia zgłoszone wobec kwestionowanego przepisu są obiektywnie uzasadnione oraz na tyle istotne, że zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia w ramach procedury pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli zatem sąd orzekający ma wątpliwości natury konstytucyjnej co do przepisu, który ma być przesłanką rozstrzygnięcia, powinien w pierwszej kolejności dążyć do ich usunięcia w drodze znanych nauce prawa reguł interpretacyjnych i kolizyjnych, w szczególności – jeżeli jest to możliwe – w drodze wykładni zgodnej z Konstytucją. Takie zachowanie stanowi realizację nakazu dokonywania wykładni ustaw w sposób zgodny z Konstytucją i powinno poprzedzać wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym w trybie art. 193 Konstytucji.

Proces wykładni normy prawnej, który doprowadził do zainicjowania przez sąd postępowania przed Trybunałem, leży u podstaw kontroli konstytucyjności prawa dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny. Z tego powodu rozumowanie sądu w tym zakresie podlega kontroli Trybunału. Pogląd odmienny prowadziłby do stanu, w którym Trybunał Konstytucyjny musiałby ustosunkowywać się merytorycznie do pytań prawnych opartych na niepełnej bądź wadliwej wykładni dokonywanej przez sądy powszechne. Na treść konkretnej normy prawnej, która jest stosowana przez sąd, składa się nie tylko literalne brzmienie zaskarżonego przepisu; istotne też są jego systemowe uwarunkowania, przyjęte poglądy doktryny prawnej oraz ukształtowana w tej materii linia orzecznicza (por. postanowienia TK z 10 grudnia 2008 r., sygn. P 19/08, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 186 oraz sygn. P 39/08, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 187).

Do zadań Trybunału Konstytucyjnego nie należy wprawdzie wskazywanie sądom, które przepisy powinny znaleźć zastosowanie w konkretnej sprawie, ale z drugiej strony teza, że o tym, czy dany przepis może być przedmiotem pytania prawnego, decyduje wyłącznie sąd, który pytanie przedstawia, prowadziłaby do możliwości obejścia art. 193 Konstytucji przez wymaganie od Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygania pytań prawnych dotyczących kwestii niemających bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przed tym sądem. To zaś zacierałoby różnicę między przyjętym w Konstytucji rozróżnieniem uprawnienia do inicjowania abstrakcyjnej i konkretnej kontroli konstytucyjności prawa.

Na szczególną uwagę zasługuje również uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. P 20/04 (z 7 listopada 2005 r., OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111), w którym Trybunał poddał analizie m.in. treść art. 32 ustawy o TK. Po pierwsze stwierdził, że dopełnienie nałożonego na sąd obowiązku wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą to pytanie zostało przedstawione, nie następuje przez powtórzenie ogólnej formuły ustawowej, ale wymaga wykazania, że in casu spełniony jest konstytucyjny warunek dopuszczalności pytania prawnego. Trybunał zauważył, że nadmiernym formalizmem byłoby wymaganie, aby spełnienie tego warunku następowało przez uzasadnienie zawarte w wyodrębnionej redakcyjnie części pytania prawnego, co można by wyprowadzić z wykładni językowej art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o TK. Chodzi jednak o sui generis uzasadnienie dopuszczalności pytania prawnego. Zdaniem Trybunału, na sądzie składającym pytanie prawne ciąży powinność, stosownego do charakteru sprawy, wskazania, w jaki sposób rozstrzygnięcie sądu uległoby zmianie, gdyby określony przepis prawny utracił (w całości albo w określonym zakresie) moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jego niezgodności z Konstytucją.

1.3. Dalsza analiza dopuszczalności pytania prawnego Sądu Apelacyjnego w Poznaniu wymaga dokładnego określenia jego przedmiotu. Petitum pytania wyraźnie wskazuje, że sąd pytający kieruje zastrzeżenia do pełnego zakresu regulacji zawartej w art. 40 u.z.e.ż. Za takim odczytaniem pytania przemawia również argumentacja sądu przedstawiona w uzasadnieniu pytania prawnego, a także w piśmie z 19 grudnia 2008 r. uzupełniającym pytanie prawne, przesłanym po wezwaniu do uzupełnienia braków formalnych na podstawie zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 20 listopada 2008 r. Sąd pytający wskazał, że przepisy „art. 40 u.z.e.ż w zakresie, w jakim dopuszczają możliwość zmniejszania emerytury wojskowej, są niezgodne z zasadą równości wobec prawa, gdyż bez uzasadnienia w lepszej sytuacji stawiają osoby, które osiągnęły wyższy dochód (…) Przy obecnej konstrukcji art. 40 u.z.e.ż pominięcie zastrzeżenia, że kwota maksymalnego zmniejszenia, o którym mowa w art. 104 ust. 8 pkt 1 i 2 ustawy emerytalno-rentowej, nie może przekraczać 25% świadczenia, prowadzi do gorszego traktowania osób, które pobierają niskie emerytury i osiągają dodatkowe przychody w wysokości poniżej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia”.

Uzasadnienie pytania prawnego zmierza de facto do zakwestionowania konstytucyjności całego mechanizmu zmniejszania świadczeń emerytalnych lub rentowych przewidzianego w art. 40 u.z.e.ż. Sądowi chodzi więc nie tyle o treść samego art. 40 ust. 3 u.z.e.ż., ile o to, że przepis ten, łącznie z art. 40 ust. 1, 2 i 4, tworzy pewien reżim ograniczania wysokości świadczeń emerytalnych lub rentowych w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy, który budzi wątpliwości z punktu widzenia art. 2 i art. 32 Konstytucji.

1.4. Wskazanie przez sąd pytający, jako przedmiotu kontroli, pełnej regulacji zawartej w art. 40 u.z.e.ż. nasuwa, zdaniem Trybunału, istotne wątpliwości. Zgodnie z treścią zaskarżonego przepisu, w brzmieniu obowiązującym do czasu jego nowelizacji ustawą z dnia 23 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 95, poz. 785) „1. W razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego emerytura lub renta inwalidzka ulega zmniejszeniu na zasadach określonych w przepisach art. 104 ust. 1a-6, 8 pkt 1 i 2 oraz ust. 9 i 10 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118, z ze zm.), z zastrzeżeniem ust. 2 i 3.

2. Przepisy art. 104 ust. 8 pkt 2 ustawy, o której mowa w ust. 1, stosuje się również do renty inwalidzkiej III grupy.

3. W razie osiągania przychodu, określonego w ust. 1, w kwocie przekraczającej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, kwota emerytury lub renty inwalidzkiej ulega zmniejszeniu o 25% jej wysokości.

4. Przepisów ust. 1 i 3 nie stosuje się wobec osób, których emerytura stanowi 75% podstawy jej wymiaru bez uwzględnienia podwyższenia z tytułu inwalidztwa pozostającego w związku ze służbą oraz wobec osób pobierających rentę inwalidzką z tytułu inwalidztwa powstałego wskutek wypadku pozostającego w związku ze służbą lub wskutek choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami bądź warunkami służby, z tytułu których przysługują świadczenia odszkodowawcze”.

Dla rozpatrzenia sprawy, istotne znaczenie ma ponadto art. 104 ust. 8 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach z FUS lub u.e.r. z FUS), do którego odsyła art. 40 ust. 1 u.z.e.ż. Przepis ten stanowi:

,,8. W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyżej jednak niż 130% tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości:

1) 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. – dla emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy;

2) 18% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 – dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy (…)”.

Skonfrontowanie treści zakwestionowanego przepisu ze stanem faktycznym, jaki legł u podstaw pytania prawnego, jednoznacznie wskazuje, że sąd pytający powinien rozstrzygnąć zawisłą przed nim sprawę na podstawie art. 40 ust. 3 u.z.e.ż.

Art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. stanowił podstawę prawną zarówno decyzji Wojskowego Biura Emerytalnego z 24 marca 2006 r., uzupełnioną decyzją z 6 listopada 2006 r., jak i wyroku Sądu Okręgowego, Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z 20 kwietnia 2007 r., oddalającego odwołanie od ww. decyzji. W postępowaniu toczącym się przed sądem pytającym nie znajdzie zatem zastosowania ani art. 40 ust. 2, ani art. 40 ust. 4 u.z.e.ż. Nie stanowiły one podstawy wydania orzeczenia przez sąd pierwszej instancji i nie będą pełnić takiej roli również w wyroku sądu odwoławczego. Analogicznie należy ocenić znaczenie art. 40 ust. 1 u.z.e.ż. Wprawdzie art. 40 u.z.e.ż., ust. 1 i 3 traktowane łącznie (wraz z przepisami ustawy o emeryturach i rentach z FUS, do których odsyła art. 40 ust. 1 u.z.e.ż.), składają się na pewien mechanizm jurydyczny, w efekcie którego uzyskanie przez emeryta lub rencistę wojskowego dodatkowych przychodów w wysokości przekraczającej limity określone w tych przepisach powoduje określone, zróżnicowane konsekwencje w zakresie ograniczania praw do świadczeń emerytalnych lub rentowych emerytów i rencistów wojskowych, jednak hipotezy tych przepisów zostały skonstruowane w sposób rozłączny (wykluczający się). W sytuacji, w której stosuje się art. 40 ust. 3 u.z.e.ż., nie znajdzie zatem zastosowania ust. 1 tego artykułu i odwrotnie.

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że nawet przy hipotetycznym założeniu niekonstytucyjności art. 40 ust. 1 u.z.e.ż. i jego wyeliminowaniu z porządku prawnego – mocą orzeczenia Trybunału – fakt ten nie wywrze wpływu na treść rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy. Skutkiem takiego wyroku byłaby eliminacja z porządku prawnego regulacji, która nie dotyczy sprawy, w związku z którą zostało przedstawione pytanie prawne Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. Sytuacja prawna powoda objęta jest dyspozycją art. 40 ust. 3 u.z.e.ż, gdyż osiągnął on jako emeryt wojskowy przychód przekraczający 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Art. 40 ust. 1 u.z.e.ż. miałby zastosowanie w sprawie, gdyby osiągnął on dochód wyższy niż 70%, lecz nie przekraczający 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.

Sąd pytający nie wskazał zakresu potencjalnego rozstrzygnięcia, w odniesieniu do którego wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przed tym sądem miałoby wyeliminowanie z porządku prawnego któregokolwiek z trzech kwestionowanych ustępów art. 40 u.z.e.ż., tj. art. 40 ust. 1, 2 i 4.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny stwierdził brak wymaganej zależności pomiędzy stanem faktycznym sprawy rozpoznawanej przez pytający sąd (i w konsekwencji – jego przyszłym rozstrzygnięciem) a art. 40 ust. 1, 2 i 4 u.z.e.ż., stanowiącej przesłankę funkcjonalną pytania prawnego. Wobec niespełnienia przesłanki funkcjonalnej Trybunał na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postanowił umorzyć postępowanie w zakresie badania art. 40 ust. 1, 2 i 4 u.z.e.ż. ze względu na niedopuszczalność orzekania.

5. W odniesieniu do pozostałego zakresu pytania prawnego, tj. art. 40 ust. 3 u.z.e.ż., Trybunał Konstytucyjny podkreśla brak uzasadnienia zrzutów wobec zakwestionowanego przepisu. Nie można uznać, że uzasadnieniem niekonstytucyjności art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. może być posłużenie się przez sąd pytający argumentacją wyrażoną w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 kwietnia 2008 r., sygn. P 9/06, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 43. Wyrokiem tym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że „Art. 41 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.) (…) w zakresie, w jakim dopuszczają możliwość zmniejszenia emerytury policyjnej lub policyjnej renty inwalidzkiej o kwotę wyższą niż 25% świadczenia wyłącznie w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w wysokości wyższej niż 70%, nie wyższej jednak niż 130%, kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, są niezgodne z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.

Okoliczności faktyczne i prawne sprawy, w związku z którą zostało zadane pytanie prawne o sygn. P 9/06, zdeterminowały jego zakres przedmiotowy, który obejmował art. 41 ust. 1 i 2 u.z.e.f. Treść przepisów (norm prawnych) zakwestionowanych w sprawie o sygn. P 9/06 oraz w rozpoznawanej sprawie była taka sama. Art. 41 ust. 1 w związku z ust. 2 oraz 3 u.z.e.f. stanowi bowiem wierny odpowiednik art. 40 ust. 1 w związku z ust. 2 oraz 3 u.z.e.ż. Prima facie identyczna wydaje się także istota problemu poddanego rozstrzygnięciu. W rezultacie wyroku konfrontacja problemu konstytucyjnego rozstrzygniętego w sprawie o sygn. P 9/06 z problemem leżącym u podłoża rozpoznawanego pytania prawnego przedstawia się jednak inaczej.

Należy bowiem zwrócić uwagę na to, że na tle obecnego postępowania powstaje zagadnienie stanowiące swego rodzaju „lustrzane odbicie” problemu rozważanego przez Trybunał w sprawie o sygn. P 9/06. W niniejszej sprawie mamy do czynienia z emerytem wojskowym, który uzyskiwał dodatkowe przychody na poziomie przekraczającym 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, podczas gdy w sprawie o sygn. P 9/06 chodziło o rencistę policyjnego, który w różnych latach uzyskiwał przychody dodatkowe w różnej wysokości – w niektórych latach przekraczające 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, lecz niższe od kwoty 130% tej kwoty, a w innych przekraczające tę wyższą kwotę. W związku z odmiennymi wyznacznikami zmniejszania wysokości świadczenia w zależności od tego, czy przekroczony był tylko dolny limit, czy także górny limit przychodów, w wypadku gdy jego przychody dodatkowe były wyższe niż 130% przeciętnego wynagrodzenia, zabierano mu mniejszą część świadczenia aniżeli w sytuacji, gdy były niższe, tj. nie przekraczały granicy 130% przeciętnego wynagrodzenia.

5.1. W świetle przedstawionych ustaleń Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że posłużenie się przez pytający Sąd Apelacyjny w Poznaniu argumentacją zawartą w wyroku o sygn. P 9/06, w celu uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. z art. 2 oraz 32 ust. 1 Konstytucji, jest bezzasadne. Przedstawione przez sąd pytający uzasadnienie zarzutu niezgodności art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. ze wskazanymi wzorcami kontroli nie wyczerpuje wymogu art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK. Wywody sądu pytającego zawarte w uzasadnieniu pytania prawnego zmierzają ku abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności całego art. 40 u.z.e.ż. Spełnienie takich oczekiwań sądu pytającego nie może nastąpić w ramach kontroli inicjowanej pytaniem prawnym. Jak już wskazano, kontrola konstytucyjności zainicjowana pytaniem prawnym ogranicza się do oceny konstytucyjności przepisów, na podstawie których sąd dokonuje rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą sformułowano pytanie prawne. Analiza uzasadnienia pytania prawnego nie dostarcza żadnych argumentów mogących potwierdzić zasadność sformułowanego choćby pośrednio (przez zakwestionowanie pełnej regulacji art. 40 u.z.e.ż.) zarzutu niekonstytucyjności art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. Wątpliwości przedstawione w pytaniu prawnym skupiają się przede wszystkim na treści art. 40 ust. 1 u.z.e.ż, natomiast sąd pytający nie wykazuje w swoich rozważaniach, w jaki sposób oraz w jakim zakresie art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. koliduje z zasadą sprawiedliwości społecznej określoną w art. 2 Konstytucji oraz z zasadą równości wobec prawa i zasadą dyskryminacji wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Z uzasadnienia pytania prawnego wynika, że Sąd Apelacyjny w Poznaniu przedmiotem kontroli w płaszczyźnie zasady równości oraz zasady sprawiedliwości społecznej uczynił pełną regulację art. 40 u.z.e.ż. W uzasadnieniu sąd pytający wskazał, że kwestionuje art. 40 u.z.e.ż. „w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość zmniejszenia emerytury wojskowej”, a naruszenia wskazanych zasad konstytucyjnych przez kwestionowane przepisy upatruje w „pominięciu zastrzeżenia, że kwota maksymalnego zmniejszenia, o którym mowa w art. 104 ust. 8 pkt 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie może przekraczać 25% świadczenia”. Z analizy argumentacji pytania prawnego wynika, że sąd pytający w istocie kwestionuje konstytucyjność mechanizmu zmniejszania świadczeń emerytalnych lub rentowych przewidzianego w art. 40 ust. 1 i 2 u.z.e.ż, a punktem odniesienia jego oceny w płaszczyźnie zasad równości i sprawiedliwości społecznej uczynił art. 40 ust. 3 u.z.e.ż.

5.2. Zgodnie z art. 32 ustawy o TK, pytanie prawne musi spełniać wymogi pisma procesowego: wyraźnie określać zarzut niezgodności kwestionowanych przepisów z Konstytucją, w tym wskazywać przedmiot i zakres pytania, odpowiednie wzorce kontroli oraz zawierać należycie sformułowane uzasadnienie zarzutów. Na sądzie pytającym spoczywa również ciężar udowodnienia, w zakresie objętym pytaniem, niezgodności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Jak konsekwentnie przyjmuje Trybunał, „ciężar dowodu spoczywa na podmiocie kwestionującym zgodność ustawy z Konstytucją i dopóki nie powoła on konkretnych i przekonujących argumentów prawnych na rzecz swojej tezy, dopóty Trybunał Konstytucyjny uznawać będzie kontrolowane przepisy za konstytucyjne. W przeciwnym razie naruszeniu uległaby zasada kontradyktoryjności postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, a Trybunał przekształciłby się w organ orzekający z inicjatywy własnej” (orzeczenie TK z 24 lutego 1997 r., sygn. K. 19/96, OTK ZU nr 1/1997, poz. 6, s. 44 oraz wyroki z: 28 czerwca 2000 r., sygn. K. 34/99, OTK ZU nr 5/2000 poz. 142; 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111).

Należy także przypomnieć, że – zgodnie z art. 66 ustawy o TK – Trybunał Konstytucyjny jest związany treścią oraz granicami rozpatrywanego pytania prawnego. Nie może też – wychodząc poza granice określone w pytaniu – wyręczać sądu pytającego w doborze argumentacji adekwatnej do podnoszonych w pytaniu prawnym wątpliwości. Brak adekwatnego uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 40 ust. 3 u.z.e.ż. ze wskazanymi w pytaniu wzorcami Konstytucji stanowi o uchybieniu przez pytający sąd ustawowej powinności określonej w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK.

Kierując się dyspozycją art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, należy uznać, że wydanie wyroku jest w rozpoznawanej sprawie niedopuszczalne.

6. Na marginesie rozpoznawanej sprawy Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że wątpliwości konstytucyjne sądu pytającego, związane z mechanizmem zmniejszania wojskowych świadczeń emerytalnych lub rentowych w związku z uzyskiwaniem dodatkowych przychodów podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, eliminuje nowelizacja ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i członków ich rodzin. W dniu 4 lipca 2009 r. weszła w życie ustawa z dnia 23 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 95, poz. 785; która modyfikuje treść art. 40 ust. 1 zakwestionowanej ustawy. Od wejścia w życie tej ustawy zmieniającej przywołany przepis uzyskał następujące brzmienie: „1. W razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, emerytura lub renta inwalidzka ulega zmniejszeniu na zasadach określonych w przepisach art. 104 ust. 1a-6, ust. 8 pkt 1 i 2 oraz ust. 9 i 10 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nie więcej jednak niż o 25% wysokości tej emerytury lub renty inwalidzkiej, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3”. Zmieniony mechanizm zmniejszania świadczeń rentowych i emerytalnych żołnierzy dezaktualizuje zarzuty podniesione przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu w zakresie art. 40 ust. 1 u.z.e.ż.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.