1. Wymieniony w sentencji wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich był przedmiotem rozpoznania na rozprawie w dniu 24 kwietnia 1990 r. Po ustaleniu w jej toku istoty i po skonkretyzowaniu podnoszonych przez wnioskodawcę zarzutów w stosunku do kwestionowanej instrukcji oraz po wysłuchaniu stanowisk w tej sprawie przedstawicieli Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Prokuratora Generalnego - rozprawa odroczona została na okres sześciu miesięcy, na podstawie art. 32 ust. 2 uchwały Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 39, poz. 184).

Następnie, na wniosek z dnia 5 października 1990 r. Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, rozpatrzony na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 października 1990 r., postanowieniem z tej samej daty - Trybunał Konstytucyjny odroczył rozprawę w tej sprawie na okres dalszych sześciu miesięcy, podobnie jak poprzednio z powołaniem się na art. 32 ust. 2 uchwały Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.

2. Wnosząc o stwierdzenie niezgodności przepisów instrukcji Nr 7/76 z dnia 15 czerwca 1976 r. z postanowieniem art. 70 ust. 2 pkt 2, w związku z art. 3 Konstytucji RP, Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił przede wszystkim, iż instrukcja ta, wydana bez szczegółowego upoważnienia ustawy i nie mając ze swej istoty charakteru aktu normatywnego, wkracza w sferę praw podmiotowych osób objętych ubezpieczeniem społecznym, a więc w sferę materii, która może być normowana wyłącznie w drodze ustaw bądź aktów wykonawczych opartych o szczegółowe upoważnienie ustawowe. W rozpatrywanym wypadku chodzi przy tym o prawa podmiotowe ubezpieczonych, mające swoje pierwotne źródło w konstytucyjnych prawach podstawowych, wynikających z treści art. 70 ust. 2 pkt. 2 Konstytucji RP, których konkretyzacja może następować jedynie w drodze ustawodawczej lub w aktach wykonawczych opartych na ustawie.

Instrukcja z dnia 15 czerwca 1976 r. wkracza w sferę tych praw przez to, że:

- w § 12 określa wymogi formalne, jakim powinna odpowiadać recepta uprawniająca do otrzymania leku (środka opatrunkowego) za opłatą ulgową bądź bezpłatnie (chodzi o zamieszczenie na recepcie, przez lekarza wystawiającego receptę, adnotacji o uprawnieniu osoby ubezpieczonej do otrzymania leku za opłatą ulgową, bądź bezpłatnie; brak takiej adnotacji skutkuje pełną odpłatnością za lek),

- w § 17 postanowienia instrukcji adresowane bezpośrednio do zakładów społecznych służby zdrowia i zatrudnionych w tych zakładach lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów rozciąga się także na lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia.

Wkraczając w sferę praw podmiotowych osób ubezpieczonych, instrukcja pozostaje przy tym w sprzeczności z przepisami art. 124 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym oraz z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zawodzie lekarza.

Nawiązując ponadto do przepisu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zawodzie lekarza, stanowiącego, że "lekarz, uprawniony do samodzielnego wykonywania zawodu, może wykonywać ten zawód również poza zakładem społecznym służby zdrowia (...)", Rzecznik Praw Obywatelskich dochodzi do wniosku, iż w świetle wspomnianych wyżej przepisów wszyscy lekarze uprawnieni do samodzielnego wykonywania zawodu upoważnieni są, z mocy wspomnianych przepisów, do wystawiania recept, m.in. także osobom ubezpieczonym, uprawniających do otrzymywania leków z aptek otwartych za opłatą ulgową bądź bezpłatnie.

Osobnym uchybieniem instrukcji z dnia 15 czerwca 1976 r. jest adresowanie jej postanowień także do osób (lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów) wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia, a więc do podmiotów nie związanych więzią organizacyjną bądź służbową z jednostkami organizacyjnymi resortu służby zdrowia i opieki społecznej.

Negatywnej oceny instrukcji z dnia 15 czerwca 1976 r., w opinii Rzecznika Praw Obywatelskich, nie zmienia fakt, iż instrukcja ta faktycznie, w ostatecznym rachunku, upoważnia wszystkich lekarzy uprawnionych do samodzielnego wykonywania zawodu, w tym także lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia, do wystawienia recept uprawniających osoby ubezpieczone do otrzymywania w aptekach otwartych leków za opłatą ulgową bądź bezpłatnie. Wadliwość istniejącego stanu rzeczy polega bowiem na tym, że instrukcja z dnia 15 czerwca 1976 r. dotyczy kwestii należących do materii ustawowej, a przy tym już unormowanych w powołanych wyżej przepisach.

Minister Zdrowia i Opieki Społecznej nie podzielił tych zarzutów, przedstawiając obszerną, szczegółową motywację swojego stanowiska. Przyznał jedynie, iż w wyniku objęcia przepisami instrukcji z dnia 15 czerwca 1976 r., na podstawie jej § 17, także lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia, a w konsekwencji upoważnienia ich do wystawiania osobom ubezpieczonym recept uprawniających do nabywania leków w aptekach otwartych za opłatą ulgową bądź bezpłatnie, instrukcja ta wykroczyła poza dyspozycję art. 124 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym.

Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, zdając sobie sprawę z powstałego uchybienia natury prawnej w tym zakresie, traktuje to rozwiązanie jako doraźne, podyktowane interesem pacjentów. Zapowiedział zarazem, iż w niedługim czasie zostanie ono usunięte w drodze odpowiednich rozwiązań ustawodawczych. Zgodnie bowiem z programem prac legislacyjnych Rady Ministrów, w ciągu najbliższych tygodni przedłoży on rządowi projekt odpowiedniego aktu ustawodawczego dotyczącego odpłatności za leki otrzymywane przez osoby ubezpieczone oraz uprawnień lekarzy do wystawiania recept dla tych osób. Akt ten usunie także omawiane tu uchybienie. W związku z tym wniósł zarazem o utrzymanie, w interesie pacjentów, jako doraźnego, omawianego tu rozwiązania do czasu dojścia do skutku wspomnianej ustawy.

W kwestii oceny legalności i konstytucyjności instrukcji stanowisko zbieżne ze stanowiskiem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej zajął Prokurator Generalny.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny, biorąc pod uwagę wniosek Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej co do przejściowego utrzymania istniejącego w tym zakresie stanu rzeczy, oświadczenie tego Ministra w kwestii toczących się już prac legislacyjnych zmierzających do usunięcia stwierdzonych niezgodności, wreszcie biorąc pod uwagę interes osób ubezpieczonych, postanowił odroczyć rozprawę w tej sprawie na okres sześciu miesięcy w celu umożliwienia kontynuowania i zakończenia prac legislacyjnych zmierzających do usunięcia stwierdzonych uchybień, bez pozbawiania chorych pomocy lekarskiej, chociażby przejściowo, ze strony lekarzy wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia. Podejmując takie postanowienie Trybunał Konstytucyjny kierował się przekonaniem, że wchodzą tu w grę ważne powody, o których mowa jest w art. 32 ust. 2 uchwały Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 39, poz. 184).

Prawną konsekwencją orzeczenia uznającego za niezgodną z art. 124 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym instrukcję Nr 7/76 z dnia 15 czerwca 1976 r. byłoby uchylenie tej instrukcji w części upoważniającej lekarzy, lekarzy dentystów, starszych felczerów i felczerów wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia do wystawiania recept upoważniających osoby ubezpieczone do nabywania w aptekach otwartych leków za opłatą ulgową bądź bezpłatnie. Dla pacjentów oznaczałoby to co najmniej ograniczenie możliwości korzystanie z pomocy lekarskiej lekarzy wykonujących zawód poza zakładami społecznymi służby zdrowia, nierzadko wybitnych specjalistów.

Wobec przedłużających się prac nad wspomnianą wcześniej ustawą, na wniosek z dnia 5 października 1990 r. Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, z tych samych co poprzednio względów i na tej samej co poprzednio podstawie prawnej, postanowieniem z dnia 24 października 1990 r. Trybunał Konstytucyjny odroczył rozprawę w tej sprawie na dalsze 6 miesięcy.

3. Zapowiedziana ustawa, po przedłużających się pracach nad jej projektem najpierw w Radzie Ministrów, a następnie w Sejmie, została uchwalona jako ustawa z dnia 27 września 1991 r. o zasadach odpłatności za leki i artykuły sanitarne (Dz.U. Nr 94, poz. 422).

Ustalając nowe zasady odpłatności za leki i artykuły sanitarne, ustawa ta w art. 6 ust. 1-4 normuje sprawy wystawiania recept oraz kontroli przepisywanych pacjentom leków, zaś w ust. 5 i 6 tego artykułu upoważnia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej i innych właściwych ministrów do określania wzorów recept uprawniających do nabywania leków przez osoby uprawnione, sposób zaopatrywania w druki recept, ich przechowywania oraz kontroli wystawiania i realizacji recept.

Ustawa uchyliła równocześnie w całości przepisy art. 96 i 124 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396, z późn. zm.), z których treścią pozostawała w związku kwestionowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich instrukcja.

Ustawa weszła w życie z dniem 21 listopada 1991 r. Z tym dniem, w związku ze wspomnianymi wyżej unormowaniami ustawy, utraciła nie tylko aktualność, lecz także moc prawną wymieniona w sentencji postanowienia instrukcja Nr 7/76 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnie 15 czerwca 1976 r.

Na tej zasadzie należało postanowić jak w sentencji postanowienia.