1. Rzecznik Praw Obywatelskich na podstawie wniosku z 19 września 2006 r. wniósł o zbadanie zgodności art. 2 pkt 5 lit. c ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz. U. Nr 86, poz. 732, ze zm.; dalej: ustawa alimentacyjna) w związku z art. 3 pkt 13 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992) z art. 32 w związku z art. 2 Konstytucji.

Złożony do Trybunału Konstytucyjnego wniosek nawiązuje do skarg kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich przez osoby, które po osiągnięciu pełnoletności wciąż się uczą, lecz nie mogą otrzymać zaliczki alimentacyjnej. Skarżący uważają, że obowiązujące w tym zakresie przepisy ustawy alimentacyjnej są niezgodne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa. Analiza skarg doprowadziła Rzecznika Praw Obywatelskich do wniosku, że podniesiony zarzut jest uzasadniony.

W świetle art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych zaliczka alimentacyjna nie przysługuje osobie uczącej się w szkole lub w szkole wyższej, do ukończenia 24 roku życia, jeżeli wyrok sądu orzekający alimenty od rodziców został wydany po osiągnięciu pełnoletności przez osobę uczącą się.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, nie ulega wątpliwości, że zastosowane przez ustawodawcę rozwiązanie dzieli osoby uczące się, które nie osiągnęły 24 roku życia, i legitymujące się wyrokiem sądowym zasądzającym na ich rzecz od rodziców alimenty – na dwie różne grupy. Do pierwszej grupy należą osoby uczące się, które otrzymały wyrok sądu zasądzający od rodziców na ich rzecz alimenty przed osiągnięciem pełnoletności. Te osoby po spełnieniu pozostałych ustawowych przesłanek mają prawo do zaliczki alimentacyjnej. Do drugiej grupy należą zaś osoby uczące się, które otrzymały wyrok sądu zasądzający od rodziców na ich rzecz alimenty po osiągnięciu pełnoletności. Ta kategoria osób nie ma prawa do zaliczki alimentacyjnej. Kryterium wprowadzonego zróżnicowania w zakresie prawa do zaliczki alimentacyjnej osób uczących się, które nie osiągnęły 24 roku życia, stanowi więc data wydania wyroku zasądzającego alimenty od rodziców, tj. przed czy po osiągnięciu pełnoletności przez te osoby.

Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł, że wprowadzone przez ustawodawcę zróżnicowanie w zakresie prawa do zaliczki alimentacyjnej osób uczących się, które nie ukończyły 24 roku życia, wymaga oceny z punktu widzenia konstytucyjnej zasady równości wobec prawa. W ocenie Rzecznika, cechami relewantnymi w zakresie prawa do zaliczki alimentacyjnej są: status osoby uczącej się, która nie ma 24 lat, oraz bezskuteczność egzekucji alimentów zasądzonych od rodziców. Wnioskodawca stwierdza, że cechami tymi charakteryzują się także osoby, które uzyskały wyrok sądowy, zasądzający alimenty od rodziców, po osiągnięciu pełnoletności. Dlatego też w omawianym zakresie, w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, nastąpiło odstępstwo od zasady równego traktowania.

W przekonaniu Rzecznika Praw Obywatelskich nie zachodzą okoliczności, które uzasadniałyby takie odstępstwo. Celem przyznania przez ustawodawcę prawa do zaliczki alimentacyjnej osobom uczącym się, które nie ukończyły 24 roku życia, było zapewnienie finansowej pomocy umożliwiającej zdobycie przez te osoby wykształcenia i podjęcie pracy zawodowej, pozwalającej na samodzielne utrzymanie się. W tym kontekście Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał art. 133 § 1 k.r.o. stanowiący, że rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Wspomniany obowiązek alimentacyjny ustaje więc nie z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, lecz w momencie, gdy dziecko jest w stanie utrzymać się samodzielnie.

W związku z powyższym Rzecznik Praw Obywatelskich uznał, że konstrukcja prawna zastosowana w art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych, polegająca na eliminacji spośród osób uprawnionych do zaliczki alimentacyjnej pełnoletnich osób uczących się, które nie ukończyły 24 roku życia, lecz uzyskały wyrok sądu zasądzający alimenty od rodziców po osiągnięciu pełnoletności, nie realizuje podstawowego celu, któremu służy zaliczka alimentacyjna przyznawana osobom uczącym się.

Przyjęta konstrukcja pojęcia „osoby uprawnionej” polegająca na odwołaniu się do tego, czy wyrok sądu orzekający alimenty został wydany przed czy też po osiągnięciu pełnoletności przez osobę uczącą się, nie ma też charakteru proporcjonalnego. W skrajnych wypadkach zastosowanie tej konstrukcji może prowadzić do tego, iż właśnie z powodu braku środków finansowych, osoby kontynuujące naukę będą musiały zrezygnować z dalszej edukacji.

Nie istnieje też, zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, uzasadniony związek pomiędzy zróżnicowaniem wprowadzonym na podstawie art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych a zasadą sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji). Sprawiedliwość rozdzielcza zakłada właśnie jednakowe traktowanie w zakresie rozdziału dóbr (w tym wypadku pomocy finansowej) osób, które mają tę samą cechę charakterystyczną. Nie bez znaczenia też z punktu widzenia zasady sprawiedliwości społecznej jest to, że nie można wykluczyć, iż prawo do zaliczki alimentacyjnej w określonych sytuacjach zostanie uzależnione od szybkości działania sądu.

Przytoczone powyżej uwagi – w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich – uzasadniają wniosek, iż art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych jest niezgodny z zasadą równości wyrażoną w art. 32 Konstytucji w związku z zasadą sprawiedliwości społecznej określoną w art. 2 Konstytucji.

2. W piśmie z 26 marca 2007 r. Marszałek Sejmu przedstawił w imieniu Sejmu wyjaśnienia w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, wnosząc jednocześnie o stwierdzenie, że art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych jest niezgodny z art. 32 w związku z art. 2 Konstytucji.

W ocenie Sejmu, w wypadku badanej regulacji nie zostały zachowane konstytucyjne wymagania dotyczące dopuszczalności zróżnicowania podmiotów podobnych. Celem instytucji zaliczki alimentacyjnej, w odniesieniu do osób uczących się, które nie ukończyły 24 roku życia, jest zapewnienie tym osobom pomocy finansowej umożliwiającej zdobycie wykształcenia. Rozwiązanie to koresponduje z obowiązkiem alimentacyjnym rodziców względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie (art. 133 § 1 k.r.o.).

Jak podnosi Marszałek Sejmu, przyznanie zaliczki alimentacyjnej osobom uczącym się w szkole wyższej ma również charakter wspierający działania proedukacyjne. Tymczasem zastosowana konstrukcja prawna sprawia, że cel ten nie może być osiągnięty w stosunku do osób, w wypadku których wyrok sądu orzekający alimenty został wydany po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Zdaniem Sejmu, uzależnienie od powyższego kryterium prawa do otrzymania zaliczki alimentacyjnej, nie wydaje się uprawnione, zwłaszcza w świetle zasady sprawiedliwości społecznej.

3. Pismem z 20 lutego 2007 r. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zwrócił się z prośbą do Prezesa Rady Ministrów o przedstawienie, przewidzianej w art. 44 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) opinii, czy orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego może wywoływać skutki wiążące się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawach, o których mowa w art. 43 powołanej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

4. Prezes Rady Ministrów w piśmie z 9 maja 2007 r. wyjaśnił, że ewentualne orzeczenie o niezgodności zakwestionowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich przepisów z Konstytucją skutkowałoby rozszerzeniem zakresu podmiotowego ustawy alimentacyjnej o nowe kategorie osób uprawnionych do zaliczki alimentacyjnej i świadczeń rodzinnych.

Rozszerzenie kręgu uprawnionych może w tej sytuacji wywołać skutki finansowe nieprzewidziane w ustawie budżetowej na 2007 r. w pozycjach odnoszących się do wydatków na świadczenia rodzinne i zaliczkę alimentacyjną (część 85/02-32, rozdział 85212). Jednocześnie zwrócono uwagę, że większość pełnoletnich i uczących się osób, którym zasądzono alimenty, pozostaje na utrzymaniu jednego z rodziców, a nie utrzymuje się samodzielnie, korzystając z zaliczki alimentacyjnej.

Prezes Rady Ministrów stwierdził ponadto, że oszacowanie skali wzrostu wydatków na świadczenia nie jest możliwe, wobec braku danych statystycznych o osobach, które spełniają wszystkie kryteria określające osobę uczącą się w myśl ustawy o świadczeniach rodzinnych.

Poza tym Prezes Rady Ministrów zwrócił uwagę, że w toku prac Sejmu znajdują się dwa projekty ustaw o funduszu alimentacyjnym, przewidujące zmiany polegające m.in. na zastąpieniu zaliczki alimentacyjnej świadczeniem z funduszu alimentacyjnego (druk nr 176 i druk nr 1393). Jeśli chodzi o warunki uzyskania uprawnienia do świadczenia z funduszu alimentacyjnego, w projektach tych nie przewiduje się zróżnicowania, które zawarte jest w przepisach kwestionowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Rzecznik Praw Obywatelskich zakwestionował art. 2 pkt 5 lit. c ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz. U. Nr 86, poz. 732, ze zm.; dalej: ustawa alimentacyjna) w związku z art. 3 pkt 13 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992) z art. 32 w związku z art. 2 Konstytucji.

Ustawa alimentacyjna określa zasady postępowania wobec osób zobowiązanych do świadczenia alimentacyjnego na podstawie tytułu wykonawczego, jeżeli egzekucja prowadzona przez komornika sądowego jest bezskuteczna, oraz zasady przyznawania zaliczek alimentacyjnych na podstawie tytułu wykonawczego, którego egzekucja jest bezskuteczna (art. 1 ustawy).

Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy alimentacyjnej zaliczka alimentacyjna przysługuje osobie uprawnionej do ukończenia 18 roku życia albo, w przypadku gdy uczy się w szkole lub w szkole wyższej, do ukończenia 24 roku życia.

W rozumieniu ustawy alimentacyjnej (art. 2 pkt 5) „osoba uprawniona” oznacza osobę uprawnioną do świadczenia alimentacyjnego na podstawie tytułu wykonawczego, którego egzekucja jest bezskuteczna, jeżeli: a) osoba uprawniona jest wychowywana przez osobę samotnie wychowującą dziecko, w rozumieniu przepisów o świadczeniach rodzinnych, b) osoba uprawniona jest wychowywana przez osobę pozostającą w związku małżeńskim z osobą, która przebywa w zakładzie karnym powyżej 3 miesięcy albo jest całkowicie ubezwłasnowolniona, c) jest osobą uczącą się, w rozumieniu przepisów o świadczeniach rodzinnych.

Z punktu widzenia osób uczących się, główne znaczenie w sprawach o przyznanie zaliczki alimentacyjnej ma zatem art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej, który odsyła w zakresie legalnej definicji „osoby uczącej się” do ustawy o świadczeniach rodzinnych.

Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych określa warunki nabywania prawa do świadczeń rodzinnych oraz zasady ustalania, przyznawania i wypłacania tych świadczeń. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 3 pkt 13 ustawy „osoba uczącą się” oznaczała osobę pełnoletnią uczącą się, niepozostającą na utrzymaniu rodziców w związku z ich śmiercią lub z zasądzeniem od rodziców na jej rzecz alimentów.

W myśl zakwestionowanego art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych pojęcie „osoby uczącej się” oznaczało osobę pełnoletnią uczącą się, niepozostającą na utrzymaniu rodziców w związku z ich śmiercią lub z zasądzeniem od rodziców na jej rzecz alimentów, jednakże z zastrzeżeniem, iż „wyrok sądu orzekający alimenty został wydany przed osiągnięciem pełnoletności przez osobę uczącą się”.

W konsekwencji za osobę uczącą się nie mogła być uznana osoba pełnoletnia, która w dalszym ciągu się uczy i nie pozostaje na utrzymaniu rodziców w związku z zasądzeniem na jej rzecz alimentów od rodziców, jeżeli wyrok orzekający alimenty został wydany po osiągnięciu przez nią pełnoletności.

2. W dniu 16 lutego 2007 r. wpłynął do Sejmu rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o podatku rolnym (druk sejmowy nr 1444). W projekcie zaproponowano m.in. zmianę brzmienia pkt 13 w art. 3 ustawy o świadczeniach rodzinnych. Uchwalona ustawa z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o podatku rolnym została opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 109, poz. 747 i weszła w życie 6 lipca 2007 r.

Osobą uczącą się w rozumieniu nowej definicji jest osoba pełnoletnia ucząca się i niepozostająca na utrzymaniu rodziców, w związku z ich śmiercią lub w związku z ustaleniem wyrokiem sądowym lub ugodą sądową prawa do alimentów z ich strony.

Zmiana stanu prawnego, odnosząca się co prawda nie do przepisu zakwestionowanego (tj. art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej), ale do art. 3 pkt 13 ustawy o świadczeniach rodzinnych, zakwestionowanego w związku z art. 2 pkt 5 lit. c ustawy alimentacyjnej sprawia, że zarzuty sformułowane we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich tracą na aktualności.

W istocie, wobec nowelizacji ustawy o świadczeniach rodzinnych, orzekanie w sprawie wniosku stało się zbędne. Zakwestionowany przepis co prawda nie został poddany wprost żadnym zmianom, jego treść została jednak zmodyfikowana ze względu na zmieniony kontekst normatywny. Rzecznik Praw Obywatelskich dopatrywał się niezgodności zakwestionowanego przepisu w tym, że przyjęta konstrukcja pojęcia „osoby uprawnionej” polegała na odwołaniu się do tego, czy wyrok sądu orzekający alimenty został wydany przed osiągnięciem pełnoletności czy też po osiągnięciu pełnoletności przez osobę uczącą się. Ustawodawca, dokonując nowelizacji ustawy o świadczeniach rodzinnych, odszedł od tego kryterium.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.