W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 30 kwietnia 2007 r. pełnomocnik skarżącej wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 691 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w zw. z art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie lokatorów, mieszkaniowym zasobie gmin i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266, ze zm.; dalej: ustawa z 21 czerwca 2001 r.) z art. 2 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 oraz w zw. z art. 31 ust. 3 i z art. 75 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w oparciu o następujący stan faktyczny i prawny. W 1992 r. skarżąca wprowadziła się do lokalu mieszkalnego, którego głównym najemcą była jej babcia. W 1998 r. obie kobiety wyprowadziły się z lokalu, do którego skarżąca wróciła dopiero w 2002 r., po śmierci swojej babki. Wniesione przez nią powództwo o ustalenie, że wstąpiła w stosunek najmu zostało oddalone wyrokiem Sądu Rejonowego w Szczecinie – Wydział I Cywilny z 18 sierpnia 2006 r. (sygn. akt I C 314/06). Podstawą wskazanego rozstrzygnięcia było niespełnienie dwóch przesłanek, wynikających z art. 691 § 1 i 2 k.c. i warunkujących wstąpienie w stosunek najmu: skarżąca nie należała do kręgu osób wymienionych we wskazanych normach, które uprawnione są do wstąpienia w stosunek najmu po śmierci najemcy oraz nie zamieszkiwała w lokalu stanowiącym przedmiot najmu aż do śmierci najemcy. Wniesiona od powyższego rozstrzygnięcia apelacja skarżącej została w omawianej części oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie – Wydział II Cywilny Odwoławczy z 17 listopada 2006 r. (sygn. akt II Ca 1088/06).

Z wydaniem wskazanych powyżej rozstrzygnięć skarżąca wiąże naruszenie art. 2 Konstytucji i wynikającej z niej zasady ochrony praw nabytych. W ocenie skarżącej ochronie tej podlegają także ekspektatywy, w szczególności, jeżeli są one maksymalnie ukształtowane, tzn. gdy spełnione są zasadniczo wszystkie przesłanki nabycia danego prawa. Zdaniem skarżącej przed dniem wejścia w życie ustawy z 21 czerwca 2001 r. spełniała ona wszystkie przesłanki do nabycia prawa podmiotowego poza jednym – śmiercią najemcy. Jak wywodzi: „Odebranie jej tego prawa poprzez zastosowanie nowych przepisów do zdarzeń, które dokonały się pod rządami starej ustawy godzi w zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przezeń prawa”. Skarżąca wskazuje także na naruszenie art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji polegające na pozbawieniu jej prawa do wstąpienia w stosunek najmu.

Naruszenia art. 75 Konstytucji upatruje skarżąca w zbyt szerokim zakresie praw przysługujących wynajmującemu, jakim jest gmina, a ściślej – w przyznaniu mu takiego samego zakresu praw, jaki ma wynajmujący będący podmiotem prywatnym. Mając na względzie treść art. 75, gmina powinna dążyć do jak najszerszego ujęcia zakresu osób, które mogą wstąpić w stosunek najmu po zmarłym najemcy, z którym razem zamieszkiwali.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna stanowi środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności, którego wniesienie uwarunkowane zostało spełnieniem szeregu przesłanek wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). Z istoty tego środka prawnego wynika, że wniesienie go uzależnione jest od uprawdopodobnienia, iż w sprawie skarżącego doszło do naruszenia przysługujących mu konstytucyjnych praw lub wolności. W ocenie Trybunału w rozpatrywanej skardze przesłanka ta nie została spełniona.

Uprawnienia do wniesienia skargi konstytucyjnej upatruje skarżąca w naruszeniu art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji w zw. z art. 2 oraz w naruszeniu art. 75 Konstytucji. W pierwszej kolejności przypomnieć należy, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, iż art. 64 ust. 1 i 2 poręczają możliwość nabywania praw majątkowych oraz ochronę już istniejących i przysługujących określonej osobie praw majątkowych. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku badającym zgodność z Konstytucją art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787, ze zm.; dalej: ustawa z 2 lipca 1994 r.) „Art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji mogą być podstawą ochrony pewnych praw osób stale zamieszkujących wraz z najemcą, ale nie mogą być traktowane jako podstawa do domagania się zastąpienia przysługującego im pochodnego tytułu prawnego nieporównanie silniejszym i trwalszym prawem najmu” (wyrok TK z 9 września 2003 r., SK 28/03, OTK ZU nr 7/A/2003, poz. 74). Fakt nieprzyznania skarżącej prawa do wstąpienia w stosunek najmu nie może zatem prowadzić do naruszenia prawa podmiotowego o charakterze konstytucyjnym zakorzenionego w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. W naruszeniu tego prawa nie może zatem skarżąca upatrywać uprawnienia do wniesienia skargi konstytucyjnej.

W tym kontekście zwrócić należy dodatkowo uwagę na jeszcze jedną okoliczność. Skarżąca naruszenia przysługujących jej praw upatruje w naruszeniu zasady ochrony praw nabytych, która obejmuje także ekspektatywy tych praw, o ile są one maksymalnie ukształtowane. Analiza stanu faktycznego i prawnego prowadzi jednak do wniosku, iż skarżąca błędnie przyjęła, iż w chwili wejścia w życie ustawy z 21 czerwca 2001 r. przysługiwała jej ekspektatywa prawa podmiotowego, za jaki uznaje prawo wstąpienia w stosunek najmu. U źródeł tego błędu znajduje się dokonana przez skarżącą wykładnia art. 8 ust. 1 ustawy z 2 lipca 1994 r., zgodnie z którym „W razie śmierci najemcy jego zstępni, wstępni, pełnoletnie rodzeństwo, osoby przysposabiające albo przysposobione oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą, mieszkający z nim stale do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu lokalu oraz nabywają jego uprawnienia i obowiązki związane z tym lokalem, chyba że się tego prawa zrzekną wobec wynajmującego”. Uprawnionym do wstąpienia w stosunek najmu w chwili śmierci najemcy był wprawdzie zstępny, także drugiego stopnia, ale tylko taki, który stale zamieszkiwał z najemcą, przy czym zasadnicze znaczenie ma miejsce tego zamieszkania – ma to być lokal stanowiący przedmiot najmu, a nie jakikolwiek inny lokal. Za powyższą wykładnią przemawia ratio legis przepisu, a także orzecznictwo SN. Przykładowo SN w wyroku z 2 lutego 2007 (sygn. I CKN 1023/99, LEX nr 53288), wykładając wynikający z art. 8 ust. 1 ustawy z 2 lipca 1994 r. termin osoby bliskiej „mieszkającej z najemcą stale do chwili jego śmierci”, przyjął, że „treść tego pojęcia kształtują dwa czynniki – zewnętrzny, sprowadzający się do faktycznego zajmowania wspólnego lokalu z najemcą i wewnętrzny, polegający na zamiarze i woli wspólnego zamieszkiwania”. W uzasadnieniu zaś wyroku SN z 12 września 2001 r. (sygn. V CKN 1827/00, LEX nr 52401) stwierdził, iż „o stałym zamieszkiwaniu w lokalu najemcy można mówić tylko wtedy, gdy cała życiowa działalność danej osoby zostanie ześrodkowana w tym właśnie lokalu w ten sposób, że stanie się on jej centrum życiowym, tzn. gdy w mieszkaniu tym będą koncentrowały się wszystkie jej sprawy osobiste i majątkowe” (tak też: A. Gola, J. Suchecki, Najem i własność lokali, Warszawa 2000, s. 36). Nie budziło przy tym najmniejszej wątpliwości, iż lokal najemcy, to lokal, który jest przedmiotem stosunku najmu, a nie jakiś inny lokal. Tylko taka wykładnia jest zgodna z ratio legis przepisu traktującego o wstąpieniu w stosunek najmu po śmierci najemcy. Skoro przepis ten (zarówno art. 8 ust. 1 ustawy z 2 lipca 1994 r., jak i zaskarżony art. 691 k.c.) traktowany jest jako forma ochrony stanu posiadania mieszkania (tak np.: A. Gola, J. Suchecki, Najem i własność lokali, Warszawa 2000), to oczywistym jest, iż osoba, która domaga się przyznania jej prawa wstąpienia w stosunek najmu musi być w posiadaniu mieszkania stanowiącego przedmiot najmu. W sprawie, w związku z którą wniesiono skargę konstytucyjną skarżąca wprawdzie zamieszkiwała z najemcą, ale nie w mieszkaniu stanowiącym przedmiot najmu. Z tego względu brak jest uzasadnienia dla formułowanej w skardze konstytucyjnej tezy, iż skarżącej przysługiwała ekspektatywa prawa wstąpienia w stosunek najmu, która podlegała ochronie w trybie skargi konstytucyjnej. W konsekwencji przyjąć należy, iż także ta okoliczność uzasadnia prezentowane w tym uzasadnieniu stanowisko, iż w sprawie, w związku z którą wniesiono skargę konstytucyjną nie doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa znajdującego swoje zakorzenienie w art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 2 Konstytucji.

Skarżąca uprawnienia do wniesienia skargi konstytucyjnej upatruje także w naruszeniu art. 75 ust. 1 Konstytucji. Nawet przychylając się do tego nurtu w orzecznictwie TK, według którego art. 75 może stanowić samodzielną podstawę do wniesienia skargi konstytucyjnej, nie można zapominać, iż w orzecznictwie powoływany jest on w kontekście ochrony praw lokatorów (zob. wyrok TK z: 1 lipca 2003 r., P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58; 26 września 2000 r., P. 11/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 187). Tymczasem skarżąca nie była lokatorką lokalu stanowiącego przedmiot stosunku najmu. Ponadto ze skargi konstytucyjnej wynika, iż skarżąca – domagając się objęcia prawem wstąpienia w stosunek najmu osoby, która nie zamieszkiwała w lokalu stanowiącym przedmiot najmu w momencie śmierci najemcy – domaga się ochrony przewidzianej w art. 75 Konstytucji w zakresie znacznie przekraczającym minimalne wymagania stawiane ustawodawcy. Tymczasem zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego znaczenie prawne art. 75 Konstytucji polega przede wszystkim na wskazaniu pewnych minimalnych obowiązków ustawodawcy. „Dopiero wówczas, gdy regulacja ustawowa lub podustawowa zejdzie poniżej tego minimum i spowoduje, że dane prawo podmiotowe zostanie pozbawione rzeczywistej treści, możliwe jest postawienie takiej regulacji zarzutu niekonstytucyjności” (tak: postanowienie TK z 15 listopada 2000 r., Ts 86/00,OTK ZU nr 8/2000, poz. 308). Reasumując, stwierdzić należy, iż przedstawiony w skardze sposób naruszenia art. 75 Konstytucji nie uprawdopodobnia, iż doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa o charakterze podmiotowym. Nie można zatem zasadnie przyjąć, iż wskazanie we wniesionej skardze na naruszenie art. 75 ust. 1 Konstytucji spełnia przesłanki skargi konstytucyjnej warunkujące jej merytoryczne rozpoznanie.

Niezależnie od wykazanego powyżej braku uprawdopodobnienia przez skarżącą, iż doszło do naruszenia przysługujących jej konstytucyjnych praw i wolności wskazać należy na jeszcze jedną okoliczność uzasadniającą odmowę nadania wniesionej skardze dalszego biegu.

Zasadnicze znaczenie dla wniesionej skargi konstytucyjnej ma bowiem – wbrew temu, co wskazuje skarżąca we wniesionej skardze – fakt stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 1 lipca 2003 r. (P 31/02) zgodności wskazanej przez skarżącą normy z art. 2 i art. 32 Konstytucji oraz – co wynika nie tyle z sentencji, co z uzasadnienia wyroku – z art. 75 Konstytucji. Wprawdzie przedmiotem orzekania w sprawie o sygn. P 31/02 był art. 26 pkt 12 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego, jednakże nie można nie zauważyć, iż treścią tego przepisu jest wprowadzenie do porządku prawnego art. 691 § 1 k.c. w brzmieniu kwestionowanym niniejszą skargą. Różnica pomiędzy przedmiotem wyroku TK a przedmiotem skargi konstytucyjnej stanowiącej przedmiot wstępnego rozpoznania ma raczej charakter formalny niż materialny; zarzuty w obu przypadkach kierowane są przeciwko normie prawnej, która ogranicza zakres osób wstępujących w stosunek najmu po zmarłym najemcy i w obu przypadkach dotykają aspektu czasowego jej obowiązywania (z faktu, iż przedmiotem ustawy był przepis zmieniający ustawę TK wywiódł, iż obejmuje on sobą zarówno treść wprowadzonej zmiany, jak i element czasowego jej zakresu, w tym nakaz stosowania jej do stosunków „w toku”). Powyższa konstatacja oznacza, iż ze względu na faktyczną tożsamość przedmiotu zaskarżenia, jak i pokrywające się wzorce konstytucyjne w zakresie wskazanych w skardze art. 2 i art. 75 Konstytucji, wydanie orzeczenia co do zgodności kwestionowanego przepisu z art. 75 Konstytucji stało się – przynajmniej w pewnym zakresie – zbędne. Uzasadnia to – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 49 i art. 36 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) – odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej jako bezzasadnej (tak też w postanowieniu TK z 23 września 2003 r., Ts 129/03, OTK ZU nr 3/B/2004, poz. 187).

Mając powyższe na względzie, należało orzec jak w sentencji.