W dniu 14 marca 2007 r. wpłynął do Trybunału Konstytucyjnego wniosek Naczelnej Rady Adwokackiej o stwierdzenie, że art. 148 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: Kodeks karny) w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego i ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 163, poz. 1363) jest niezgodny z art. 2, art. 10, art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji. Zaskarżony przepis przewiduje jedynie dwa rodzaje sankcji za przestępstwo zabójstwa kwalifikowanego, a mianowicie karę 25 lat pozbawienia wolności albo karę dożywotniego pozbawienia wolności. W ocenie wnioskodawcy takie ukształtowanie granic sankcji karnej zbliża ją do sankcji bezwzględnie oznaczonej. Prowadzi tym samym do naruszenia konstytucyjnej zasady podziału władz (art. 10), gdyż władza ustawodawcza pozbawiła sądy możliwości dostosowania reakcji karnej do okoliczności sprawy. W konsekwencji podważona zostaje istota wymiaru sprawiedliwości, którą gwarantują zasada niezawisłości sędziów oraz zasada niezależności sądów (art. 175 ust. 1 Konstytucji). Kwestionowany przepis utrudnia sądowi „sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, jednocześnie zaś – ze względu na niespójność z postanowieniami części ogólnej Kodeksu karnego (odpowiedzialność podżegacza, pomocnika czy nieletniego) – narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wniosek pochodzący od ogólnokrajowej władzy organizacji zawodowej podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. W postępowaniu tym Trybunał Konstytucyjny bada, czy wniosek odpowiada warunkom formalnym, czy nie jest oczywiście bezzasadny, a w szczególności, czy pochodzi od uprawnionego podmiotu (art. 191 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 2 Konstytucji oraz art. 32 ust. 2 ustawy o TK).

2. Na wstępie Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że problem konstytucyjności art. 148 § 2 Kodeksu karnego należy oceniać jako prawnie istotny. Zarzuty przedstawione we wniosku Naczelnej Rady Adwokackiej są zbieżne z tymi, które sformułował Rzecznik Praw Obywatelskich we wniosku złożonym do Trybunału 8 września 2005 r. Jednak ze względu na cofnięcie wniosku przez urzędującego Rzecznika Praw Obywatelskich pismem z 19 września 2006 r., a więc przed rozpoczęciem rozprawy, Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 21 września 2006 r. (K 39/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 115) umorzył postępowanie. Argumentacja Naczelnej Rady Adwokackiej odwołuje się także do wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa, którzy przeprowadzili wieloaspektową analizę art. 148 § 2 Kodeksu karnego (por. E. Łętowska, Kara za zabójstwo kwalifikowane – problematyka konstytucyjna, Państwo i Prawo nr 10 z 2005 r. czy A. Sakowicz, Sankcja bezwzględnie oznaczona (uwagi krytyczne na tle art. 148 § 2 kodeksu karnego), Państwo i Prawo nr 5 z 2006 r.).

3. Istniejące wątpliwości natury konstytucyjnej, które przemawiają za poddaniem kontroli art. 148 § 2 Kodeksu karnego, nie zwalniają jednak Trybunału od zbadania – na etapie wstępnego rozpoznania wniosku – czy Naczelna Rada Adwokacka jest podmiotem uprawnionym do zainicjowania postępowania w sprawie zgodności zaskarżonego przepisu z art. 2, art. 10, art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji.

3.1. W myśl art. 191 ust. 1 pkt 4 ustawy zasadniczej ogólnokrajowe władze organizacji zawodowej mogą wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie hierarchicznej zgodności norm (art. 188 pkt 1-3 Konstytucji). Jednakże legitymacja tych podmiotów została ograniczona w jej przedmiotowym zakresie, bowiem ogólnokrajowe władze organizacji zawodowej mogą kwestionować jedynie taki akt normatywny (jego część), który dotyczy spraw objętych ich zakresem działania (art. 191 ust. 2 w zw. z art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji). Z tego względu wnioskodawca jest zobowiązany, na podstawie art. 32 ust. 2 ustawy o TK, wskazać przepis ustawy lub statutu, pozwalający stwierdzić, że zaskarżony akt normatywny dotyczy jego zakresu działania.

Dla określenia granic, w jakich podmiot legitymowany szczególnie może wnioskować do Trybunału Konstytucyjnego, kluczowe znaczenie ma wykładnia pojęć „sprawa” oraz „zakres działania”. Należy przy tym zaznaczyć, że ich interpretacja musi opierać się na przepisach Konstytucji, jako podstawie przyznania uprawnienia do występowania o kontrolę norm. Natomiast przepis ustawy lub statutu ma jedynie walor potwierdzający, iż w rozpatrywanej sprawie kwestionowany akt normatywny (jego część) rzeczywiście należy do spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy, ustalonego zgodnie z postanowieniami Konstytucji.

3.2. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że uprawnienie do występowania z wnioskiem o zbadanie hierarchicznej zgodności norm, nieprzypadkowo zostało przyznane ogólnokrajowym organom związków zawodowych, władzom organizacji pracodawców i organizacji zawodowych w jednym przepisie ustawy zasadniczej (art. 191 ust. 1 pkt 4). Oznacza to, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, iż intencją ustrojodawcy było objęcie ochroną tylko takich interesów tychże podmiotów, „które mają pewien wspólny mianownik”. Są to – odpowiednio – interesy pracodawców w związku z zatrudnianiem pracowników, interesy pracownicze oraz interesy związane z wykonywaniem zawodu (por. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z: 17 marca 2003 r., sygn. Tw 63/02, OTK ZU nr 1/B/2003, poz. 11; 25 lutego 2003 r., sygn. Tw 77/02, OTK ZU nr 3/B/2003, poz. 163; 19 marca 2003 r., sygn. Tw 73/02, OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 80; 21 maja 2003 r., sygn. Tw 6/03, OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 85, w szczególności postanowienie pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego z 28 stycznia 2004 r., sygn. Tw 74/02, OTK ZU nr 1/B/2004, poz. 2). Tym samym, w rozumieniu art. 191 ust. 2 Konstytucji, „zakres działania” organizacji zawodowych nie obejmuje wszystkich spraw pozostających w gestii tych podmiotów, przyznanych im na mocy statutów, ustaw czy nawet niektórych przepisów ustawy zasadniczej.

Mając na uwadze powyższe ustalenia, należy stwierdzić, że legitymacja ogólnokrajowych władz organizacji zawodowych, w tym samorządów zawodowych zrzeszających osoby wykonujące zawód zaufania publicznego, koncentruje się wokół spraw dotyczących wykonywania określonego zawodu przez członków korporacji, zwłaszcza w aspekcie nałożonych obowiązków i przyznanych uprawnień.

3.3. Pojęcie „sprawa” ma na gruncie art. 191 ust. 2 Konstytucji znaczenie autonomiczne. Jego wykładnia pozostaje w immanentnym związku z charakterem postępowania, które toczy się przed Trybunałem Konstytucyjnym. Badaniu podlega zawsze zgodność aktu normatywnego z aktem normatywnym o wyższej mocy prawnej (jego normą lub normami). Zestawienie przedmiotu kontroli z wzorcem kontroli stawia zaskarżony akt normatywny w pewnym kontekście, który uprawdopodobnia jego niekonstytucyjność. Sam kwestionowany akt normatywny może być bowiem przedmiotem wielu zarzutów, w zależności od powołanych przez wnioskodawcę wzorców kontroli.

Z tego względu na etapie wstępnego rozpoznania wniosku Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga dwie kwestie. Pierwsza wiąże się z ustaleniem zakresu działania wnioskodawcy w rozumieniu art. 191 ust. 2 Konstytucji. Druga, będąca jej następstwem, prowadzi do stwierdzenia, czy zarówno zaskarżony akt normatywny, jak i powołane dla jego kontroli wzorce, należą do uprzednio wyznaczonego zakresu działania podmiotu wszczynającego postępowanie. Może się bowiem zdarzyć, że na gruncie art. 191 ust. 2 Konstytucji, wnioskodawca ma zdolność kwestionowania danego przepisu, natomiast przywołane przezeń wzorce kontroli nie mieszczą się w jego zakresie działania. W tym znaczeniu zestawienie przedmiotu i wzorców kontroli oznacza, że „sprawa” nie należy do zakresu działania wnioskodawcy, i z tego powodu należy odmówić nadania wnioskowi dalszego biegu. Przykładowo, Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 12 listopada 2003 r. (sygn. Tw 14/03, OTK ZU nr 4/B/2003, poz. 205) uznał, że „wniosek złożony do Trybunału musi być bezpośrednio związany z interesem prawnym danej organizacji jako takiej lub interesem prawnym członków tej organizacji, do którego reprezentowania organizacja została powołana”. Podobnie, w postanowieniu z 7 września 2005 r. (sygn. Tw 31/05, OTK ZU nr 5/B/2005, poz. 184) stwierdził, że „powoływanie się na realizację celów ogólnospołecznych i aktywność społeczno-gospodarczą związku zawodowego nie daje podstaw do wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie zgodności kwestionowanych przepisów prawa z Konstytucją”.

4. Wykonując art. 32 ust. 2 ustawy o TK, Naczelna Rada Adwokacka wyjaśnia, że umocowanie do wystąpienia z wnioskiem w niniejszej sprawie wynika z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058, ze zm.) w brzmieniu: „Adwokatura powołana jest do [...] współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa”. Zdaniem Naczelnej Rady Adwokackiej, przepis ten „zawiera w sobie uprawnienie do wszczynania postępowania o zbadanie zgodności z Konstytucją regulacji naruszających prawa i wolności obywatelskie. Ma to szczególne znaczenie, jeśli chodzi o tzw. prawo sądowe ze względu na to, że adwokatura należy do systemu organów ochrony prawnej. To właśnie adwokatura stoi na straży jednego z najistotniejszych uprawnień – prawa do obrony w postępowaniu karnym. Kwestionowana regulacja wprost dotyka tego uprawnienia, ograniczając możliwości działania obrońcy”. Jednocześnie wnosząc o zbadanie zgodności art. 148 § 2 kodeksu karnego, Naczelna Rada Adwokacka wskazuje jako wzorce kontroli art. 2, art. 10, art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji.

5. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego wyznaczony we wniosku zakres zaskarżenia (przedmiot i wzorce kontroli) nie mieści się w pojęciu „sprawy” należącej do zakresu działania Naczelnej Rady Adwokackiej (art. 191 ust. 2 Konstytucji).

5.1. Wnioskodawca twierdzi, że kwestionowany przepis narusza zasadę podziału i równowagi władz, wyrażoną w art. 10 Konstytucji, gdyż wkracza w niedozwolony sposób w kompetencje sądu w zakresie modelu sędziowskiego wymiaru kary. Podważa tym samym zasadę sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez niezależne sądy (art. 175 ust. 1 Konstytucji), utrudniając im „sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy”, w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Natomiast ze względu na niespójność z postanowieniami części ogólnej Kodeksu karnego (odpowiedzialność podżegacza, pomocnika czy nieletniego) – narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).

5.2. Powołane konstytucyjne wzorce kontroli (art. 10, art. 175 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 2) wraz z uzasadnieniem ich naruszenia przez art. 148 § 2 Kodeksu karnego jednoznacznie wskazują, że Naczelna Rada Adwokacka zmierza do ochrony zasady odrębności i niezależności sądów, gwarantowanej przez zasadę trójpodziału i równowagi władz, a także do ochrony interesu wszystkich osób, które korzystają ze świadczonej przez adwokaturę pomocy prawnej, w aspekcie przysługującego im prawa do sądu. Działa zatem w swoiście rozumianym „imieniu i na rzecz” organów wymiaru sprawiedliwości oraz podsądnych, co oznacza, że rozpatrywany wniosek ma charakter wniosku w sprawie ogólnospołecznej, do złożenia którego wyłączną legitymację posiadają podmioty wymienione w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji, a w zakresie odnoszącym się do niezależności sądów i niezawisłości sędziów – Krajowa Rada Sądownictwa (art. 191 ust. 1 pkt 2 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że organizacja zawodowa adwokatów nie jest adresatem zaskarżonego art. 148 § 2 Kodeksu karnego. Natomiast przy założeniu, że przepis ten, jak twierdzi wnioskodawca, „ogranicza możliwości działania obrońcy”, należałoby wskazać takie wzorce kontroli, które uprawdopodobnią bezpośrednie naruszenie interesu prawnego adwokatury jako takiej lub interesu prawnego jej członków.

Biorąc pod uwagę, że wyznaczony we wniosku zakres zaskarżenia nie jest „sprawą” mieszczącą się w zakresie działania Naczelnej Rady Adwokackiej, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.