W skardze konstytucyjnej z 6 marca 2009 r. wniesiono o zbadanie zgodności art. 169 § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 oraz art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Ponadto zaskarżony został art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 w zw. z art. 136 § 2 k.p.c., a jako wzorce kontroli wskazano art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 oraz art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3, a także art. 32 i art. 7 oraz art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującym stanem faktycznym. Przeciwko skarżącemu wniesiono pozew w postępowaniu upominawczym. Nakaz zapłaty z 2 listopada 1999 r. (sygn. akt II Nc 20464/99), wydany przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy – II Wydział Cywilny, został uznany za skutecznie doręczony z dniem 8 grudnia 1999 r. na adres zameldowania skarżącego. Sprzeciw od nakazu zapłaty z wnioskiem o przywrócenie terminu skarżący wniósł 2 października 2007 r. Wskazywał w nim, że wiadomość o nakazie zapłaty otrzymał 1 października 2007 r. wobec wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko niemu. Postanowieniem z 7 stycznia 2008 r. (sygn. akt II Nc 20464/99) Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia – VI Wydział Cywilny oddalił wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty oraz odrzucił sprzeciw od nakazu zapłaty. Skarżący wniósł zażalenie na to postanowienie. Zażalenie zostało oddalone postanowieniem Sądu Okręgowego w Warszawie – Wydział V Cywilny Odwoławczy z 14 kwietnia 2008 r. (sygn. akt V Cz 915/08), doręczonym skarżącemu 5 maja 2008 r. Skarżący złożył 6 czerwca 2008 r. wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Pełnomocnik z urzędu został wyznaczony 7 stycznia 2009 r. przez właściwy organ samorządu zawodowego. Doręczenie zawiadomienia pełnomocnikowi nastąpiło 20 stycznia 2009 r., zaś skarżącemu – 16 stycznia 2009 r.

Skargą konstytucyjną objęto art. 169 § 4 k.p.c. „w zakresie, w jakim uzależnia przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej po upływie roku od uchybionego terminu od arbitralnej decyzji sądu, wydanej w oparciu o nieokreślone przesłanki, pomimo braku winy strony w uchybieniu terminu”. W przekonaniu skarżącego wskazany przepis narusza konstytucyjne prawo do sądu i zasadę określoności przepisów prawnych (art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji) oraz prawo do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji). Ponadto zaskarżony przepis, w ocenie skarżącego, zamyka dostęp do drogi sądowej z naruszeniem zasady proporcjonalności (art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji).

Skarżący zarzucił również, że przepis art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 w zw. z art. 136 § 2 k.p.c. narusza konstytucyjne prawo do sądu w związku z zasadą demokratycznego państwa prawnego (art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji) oraz prawo do dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji), „w zakresie, w jakim dopuszcza uznanie za skuteczne doręczenia nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym, przesłanego na adres wskazany przez powoda, niebędący adresem zamieszkania pozwanego, poprzez uznanie pierwszego doręczenia pocztowego per aviso pozwanemu za skuteczne”. Jako konstytucyjne wzorce kontroli wskazano też art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 (zamknięcie dostępu do drogi sądowej z naruszeniem zasady proporcjonalności), art. 32 (zasada równości) oraz art. 7 (zasada legalizmu).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej jest wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne do stwierdzenia jej dopuszczalności.

Objęty zaskarżeniem przepis art. 169 § 4 k.p.c. stanowi, że „po upływie roku od uchybionego terminu, jego przywrócenie jest dopuszczalne tylko w wypadkach wyjątkowych”. W ocenie skarżącego, pozbawienie go prawa do sądu polegało na arbitralnej odmowie przywrócenia terminu do wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty (naruszenie prawa dostępu do sądu), powzięciu wiadomości o prawomocnym orzeczeniu zapadłym w sprawie dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego (naruszenie prawa do sprawiedliwej procedury sądowej), a także rozstrzygnięciu sprawy nakazem zapłaty (pozbawienie prawa do wyroku sądowego, rozumianego jako orzeczenie rozstrzygające spór stron po umożliwieniu każdej z nich przedstawienia swojego stanowiska).

Przepis art. 169 § 4 k.p.c. niewątpliwie zawiera pojęcie niedookreślone „w wyjątkowych wypadkach”. Trybunał Konstytucyjny przypomina, że zwroty niedookreślone są co do zasady zgodne z Konstytucją, jeśli ich stosowaniu przez sądy towarzyszą określone gwarancje proceduralne, jak jawność postępowania lub ujawnianie motywów rozstrzygnięcia (por. np. wyrok TK z 16 stycznia 2006 r., SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

Rozpoznanie wniosku o przywrócenie terminu może nastąpić na posiedzeniu niejawnym (art. 168 § 1 zdanie drugie k.p.c.), a sąd uzasadnia postanowienie w tym przedmiocie, jako podlegające zaskarżeniu, na wniosek strony (art. 357 § 1 w zw. z art. 328 § 1 i 2 w zw. z art. 361 k.p.c.). Na postanowienie wydane wskutek złożenia wniosku o przywrócenie terminu przysługuje zażalenie. Zatem gwarancjami proceduralnymi w postępowaniu w przedmiocie przywrócenia terminu są: rozpoznanie sprawy na posiedzeniu jawnym (fakultatywne), uzasadnienie postanowienia sądu (na wniosek strony) oraz kontrola instancyjna (w przypadku wniesienia zażalenia), co spełnia konstytucyjne standardy, wymienione m.in. w przywołanym wyżej wyroku SK 30/05, którym powinno odpowiadać stosowanie zwrotów niedookreślonych. W konsekwencji, zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 2 Konstytucji należy uznać za oczywiście bezzasadny.

Kolejne podniesione przez skarżącego zarzuty dotyczą naruszenia konstytucyjnych zasad zaskarżalności rozstrzygnięć wydanych w I instancji w związku z dwuinstancyjnością postępowania sądowego (art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1) oraz zamknięcia ustawą drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw konstytucyjnych (wbrew art. 77 ust. 2 Konstytucji) w sposób naruszający zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego w przypadku rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu jest zachowana w polskiej procedurze cywilnej, a skarżący sam skorzystał z możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie wydane przez sąd I instancji w sprawie z wniosku o przywrócenie terminu. Oczywista bezzasadność wskazanych w niniejszej skardze konstytucyjnej wzorców wynika, po pierwsze, z tego, że organem właściwym do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu jest sąd, zaś po wtóre – z możliwości zainicjowania kontroli instancyjnej postanowienia wobec brzmienia przepisu objętego skargą konstytucyjną.

Drugą grupą zaskarżonych przepisów są art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 w zw. z art. 136 § 2 k.p.c. Przepis art. 502 § 2 k.p.c. stanowi, że „pozwanemu doręcza się nakaz zapłaty wraz z pozwem i pouczeniem o sposobie wniesienia sprzeciwu oraz o skutkach niezaskarżenia nakazu”. Z kolei art. 139 § 1 k.p.c. reguluje zasady dokonywania doręczeń zastępczych. Zgodnie z nim, „w razie niemożności doręczenia w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających, pismo przesłane pocztą należy złożyć w placówce pocztowej operatora publicznego, a doręczone w inny sposób – w urzędzie właściwej gminy, umieszczając zawiadomienie o tym w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej”. Natomiast art. 136 § 2 k.p.c. przewiduje, że „w przypadku zaniedbania przez strony lub ich przedstawicieli obowiązku zawiadomienia sądu o każdej zmianie swojego miejsca zamieszkania, pismo sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany; o wskazanym obowiązku i skutkach jego niedopełnienia sąd powinien pouczyć stronę przy pierwszym doręczeniu”.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że art. 136 § 2 k.p.c. nie był podstawą rozstrzygnięcia w sprawie skarżącego, ponieważ dokonano doręczenia zastępczego nakazu zapłaty wydanego przeciwko skarżącemu na podstawie art. 139 § 1 k.p.c. Przepis ten zakłada niemożność doręczenia według poprzedzających przepisów księgi I, tytułu VI, działu I, rozdziału II k.p.c. „Doręczenia”, w tym też według art. 136 § 2 k.p.c. Skoro art. 136 § 2 k.p.c. nie stanowił podstawy ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącego, nie może być przedmiotem skargi konstytucyjnej (art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm., dalej: ustawa o TK). W tym zakresie orzekanie przez Trybunał jest niedopuszczalne (art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 ustawy o TK).

W sprawie skarżącego dotyczącej przywrócenia terminu, jak wynika z uzasadnienia postanowienia sądu II instancji, zostały zastosowane art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 k.p.c., jednak wskazane przepisy nie były samodzielną podstawą rozstrzygnięcia. W ocenie Trybunału należało je odczytać w związku z § 9 ust. 3 i 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 czerwca 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 62, poz. 697; dalej jako: rozporządzenie z 1999 r.) w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 marca 2003 r. (por. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 marca 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym, Dz. U. Nr 55, poz. 489 oraz wyrok TK z 17 września 2002 r., SK 35/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 60).

Wskazać należy, że skarżący upatruje naruszenie swoich praw konstytucyjnych w tym, iż przepis art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 k.p.c. dopuszcza uznanie za skuteczne doręczenia nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym, przesłanego na adres wskazany przez powoda, niebędący adresem zamieszkania pozwanego, poprzez uznanie pierwszego doręczenia pocztowego per aviso pozwanemu za skuteczne. Żadna z zaskarżonych w niniejszej sprawie norm nie określa jednak, po którym awizowaniu można uznać za doręczone pismo sądowe. Tę kwestię normuje rozporządzenie z 1999 r., którego § 9 stanowił (w dacie doręczenia skarżącemu nakazu zapłaty w 1999 r.), że „przesyłkę przechowuje się w pocztowej placówce oddawczej przez 7 dni od dnia jej złożenia” (ust. 3), a niepodjętą w tym terminie przesyłkę placówka pocztowa z adnotacją „nie podjęto w terminie” oraz datą odsyła niezwłocznie organowi wysyłającemu (ust. 5). Przepis ten jest dopełnieniem art. 139 § 1 k.p.c.

W postępowaniu przed Trybunałem wymagane jest uczynienie przedmiotem skargi przepisu, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie skarżącego i pozostaje w związku z naruszeniem jego konstytucyjnie zagwarantowanych praw (art. 79 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK). To na skarżącym spoczywa ciężar wykazania przesłanek skargi, a Trybunał Konstytucyjny jest związany zakresem i podstawą zaskarżenia.

Istotne dla stwierdzenia prawidłowości doręczenia zastępczego skarżącemu nakazu zapłaty było brzmienie § 9 ust. 3 i 5 rozporządzenia z 1999 r., na co wskazuje treść uzasadnienia postanowienia sądu II instancji. W skardze konstytucyjnej stanowiącej przedmiot wstępnego rozpoznania nie został zakwestionowany § 9 ust. 3 i 5 rozporządzenia z 1999 r. w brzmieniu obowiązującym do 31 marca 2003 r., a zatem podniesione przez skarżącego zarzuty dotyczące naruszenia prawa do sądu wskutek uznania za doręczone pisma sądowego po jego jednokrotnym awizowaniu nie mogą stanowić przedmiotu kontroli w trybie wniesionej skargi konstytucyjnej.

Jednak nawet w przypadku zaskarżenia wskazanych przepisów rozporządzenia z 1999 r. § 9 ust. 3 nie mógłby podlegać kontroli Trybunału z uwagi na zasadę ne bis in idem, gdyż w wyroku z 17 września 2002 r. (SK 35/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 60) norma ta została uznana za niezgodną z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz utraciła moc obowiązującą z dniem 31 marca 2003 r.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że ani z samej skargi, ani z załączonych do niej orzeczeń nie wynika, by skarżący powoływał się we wniosku o przywrócenie terminu na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 września 2002 r.

Niezależnie od powyższego, podkreślić należy, że unormowana w art. 139 § 1 k.p.c. instytucja doręczenia zastępczego została już poddana kontroli zgodności z art. 45 oraz art. 77 Konstytucji. Trybunał w wyroku z 15 października 2002 r. (SK 6/02, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 65) uznał ją za zgodną z Konstytucją. W uzasadnieniu tego orzeczenia podkreślono, że doręczenie zastępcze pozwala na prawidłowe wyważenie sprzecznych interesów stron w procesie, zapewnia szybkość postępowania cywilnego i poszanowanie zasady ekonomii postępowania, przy jednoczesnym zabezpieczeniu praw obu stron do rozpatrzenia sprawy przez sąd i zapewnieniu możliwości obrony interesów.

Negatywne skutki braku świadomości pozwanego co do toczącego się przeciwko niemu postępowania oraz, m.in. w przypadku postępowania uproszczonego, wydania i wykonania wydanego wyroku, gdy w sprawie zastosowano doręczenie zastępcze, są łagodzone przez możliwość złożenia wniosku o przywrócenie terminu i praktykę stosowania przepisów k.p.c. regulujących przywracanie terminów. Trybunał w swoim orzecznictwie podkreślał, że wszędzie, gdzie w systemie prawnym przewiduje się instytucję doręczenia zastępczego (a jest ona powszechnie znana na świecie jako konieczna i pożyteczna instytucja państwa prawa), w zakresie stosowania tego mechanizmu sądy i administracja wykazywać muszą daleko posuniętą ostrożność i mieć możliwość różnicowania (w zakresie, w jakim nie uczynił tego sam ustawodawca) ocen dotyczących skuteczności zastępczego doręczenia, ze szczególnym uwzględnieniem tego, czy adresat miał, czy nie miał obowiązku liczenia się z nadejściem pisma sądowego (por. powołany już wyrok SK 6/02).

Jak wynika z okoliczności sprawy, na tle której wniesiono skargę konstytucyjną, a podniesionych przez sąd II instancji w uzasadnieniu postanowienia z 14 kwietnia 2008 r., nakaz zapłaty został uznany za doręczony na adres skarżącego podany przez powoda, który to adres powód uzyskał w trakcie kontroli biletów po okazaniu przez skarżącego dowodu osobistego. Ponadto, powód wezwał uprzednio skarżącego do zapłaty należności, o której zasądzenie wystąpił później w trybie postępowania upominawczego. Z powyższego wynika, że skarżący powinien był liczyć się z nadejściem pisma sądowego lub innej korespondencji z sądu (np. pisma strony powodowej).

Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że przy rozpatrywaniu skargi szczególnie istotne wydaje się zwrócenie uwagi na zabezpieczenie interesu prawnego skarżących. Możliwe jest to jednak dopiero w przypadku wykazania przez skarżącego minimalnej choćby staranności w trosce o zabezpieczenie tychże interesów. Skarga konstytucyjna „nie może być wykorzystywana jako instrument służący korygowaniu zaniedbań, popełnionych w postępowaniu poprzedzającym jej wniesienie” (por. postanowienia TK z: 16 października 2002 r., SK 43/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 77; 17 marca 1998 r., Ts 27/97, OTK ZU nr 2/B/1998, poz. 20 oraz 21 września 2006 r., SK 10/06, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 117).

Niezależnie od przytoczonych argumentów, dotyczących przedmiotu zaskarżenia, Trybunał postanowił odnieść się do trafności powołania jako wzorców kontroli: art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 oraz art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3, a także art. 32 i art. 7 oraz art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Z uwagi na domniemanie konstytucyjności przepisów prawa, zarzut niezgodności z Konstytucją wymaga uzasadnienia. Niezbędne jest wykazanie istnienia związku koniecznego (typu conditio sine qua non) między brakiem konstytucyjności przepisu a naruszeniem prawa lub wolności (por. powołany już wyrok SK 6/02). Jako wzorce kontroli skarżący wskazał art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji, jednak uzasadnienie nie pozwala uznać, że doszło do naruszenia prawa do sądu w powiązaniu z zasadą demokratycznego państwa prawnego. W tym zakresie skarga nie spełnia wymagań określonych w art. 47 ust. 1 ustawy o TK. W uzasadnieniu skargi znajduje się wprawdzie wywód o elementach prawa do sądu, które w ocenie skarżącego zostały w jego sprawie naruszone, jednak skarżący upatruje naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji w nieprzywróceniu terminu do wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty, a więc w rozstrzygnięciu opartym na przepisie art. 169 § 4 k.p.c.

Ponadto, Trybunał w swoim orzecznictwie wielokrotnie podkreślał, że prawo do sądu nie ma jednak bezwzględnego i absolutnego charakteru, stwarzającego uprawnionemu, w ramach każdej procedury i każdego typu postępowania, możliwość nieograniczonej ochrony swych praw na drodze sądowej. W konsekwencji, gwarancje konstytucyjne związane z prawem do sądu nie mogą być taktowane jako nakaz urzeczywistniania w każdym trybie i w każdym rodzaju procedury tego samego zestawu instrumentów procesowych (por. np. wyrok TK z 28 lipca 2004 r., P 2/04, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 72).

Podobnie, uzasadnienie przez skarżącego niezgodności z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji przepisu art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 k.p.c. nie jest wystarczające do uznania, że doszło do naruszenia wskazanych zasad konstytucyjnych. To na skarżącym spoczywa ciężar udowodnienia, jakie konstytucyjne prawa lub wolności oraz w jaki sposób zostały naruszone.

Powołane jako wzorce kontroli art. 32 oraz art. 7 Konstytucji nie mogą stanowić samoistnych podstaw skargi konstytucyjnej (por. np. postanowienia TK z: 19 sierpnia 2008 r., Ts 170/08, OTK ZU nr 6/B/2008, poz. 244; 25 listopada 2008 r., Ts 104/07, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 35; 15 grudnia 2008 r., Ts 89/08, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 45). Wskazane zasady przedmiotowe adresowane są przede wszystkim do ustawodawcy i wyznaczają sposób normowania poszczególnych dziedzin życia publicznego. Wprawdzie w przypadku zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) Trybunał Konstytucyjny dopuścił możliwość powołania się w skardze konstytucyjnej na jej naruszenie, ale tylko gdy zostanie wskazane konkretne podmiotowe prawo, wolność lub obowiązek o charakterze konstytucyjnym, w zakresie których zasada ta została naruszona oraz określony sposób tego naruszenia (powołane wyżej postanowienie TK z 25 listopada 2008 r., Ts 104/07). W przedmiotowej skardze konstytucyjnej brak powiązania wzorca kontroli wynikającego z art. 32 Konstytucji z innym konstytucyjnym prawem lub wolnością, a jedyne rozważania o zasadzie równości zawarte w uzasadnieniu skargi (w kontekście art. 169 § 4 k.p.c.) dotyczą hipotetycznej możliwości naruszenia zasady równości stron postępowania sądowego.

Ostatni postawiony zarzut dotyczy naruszenia przez przepis art. 502 § 2 w zw. z art. 139 § 1 k.p.c. konstytucyjnych zasad zaskarżalności orzeczeń sądowych wydanych w I instancji w związku z dwuinstancyjnością postępowania sądowego. W tym kontekście wskazać należy, że zgodnie z art. 503 § 1 k.p.c. „sprzeciw wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty, a w przypadku nakazu wydanego przez referendarza sądowego – do sądu, przed który wytoczono powództwo”. Natomiast art. 505 § 1 k.p.c. stanowi, że „w razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu nakaz zapłaty traci moc, a przewodniczący wyznacza rozprawę i zarządza doręczenie powodowi sprzeciwu razem z wezwaniem na rozprawę”. Zatem postępowanie po wniesieniu sprzeciwu toczy się w tej samej instancji. Z tego względu powołany wzorzec jest nieadekwatny.

W tym stanie rzeczy, należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.