W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 27 lutego 2009 r. skarżący zarzucił, że art. 691 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) jest niezgodny z art. 2 w zw. z art. 32 i art. 75 ust. 1 Konstytucji. W myśl zaskarżonego przepisu, w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.

Skarżący zarzuca, że zawarty w zaskarżonej normie zwrot „zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych” jest interpretowany niejednolicie, co prowadzi do braku pewności adresatów normy prawnej co do zakresu jej stosowania, a przez to narusza zasadę zaufania obywateli do prawa oraz zasadę określoności przepisów wywiedzione z art. 2 Konstytucji. Wskazuje, że celem regulacji zawartej w art. 691 § 1 k.c. jest ochrona osób z najbliższej rodziny zmarłego znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. W ocenie skarżącego, sądy dokonują jednak często wykładni sprzecznej z założonym przez ustawodawcę celem, którym miało być rozszerzenie kręgu osób wstępujących w stosunek najmu. Dlatego też – jak dowodzi – nie do pogodzenia z zasadami konstytucyjnymi jest sytuacja, której bezpośrednią przyczynę stanowi zaskarżony przepis, przejawiająca się w tym, że po śmierci najemcy osoby z jego najbliższej rodziny pozostają bez tytułu prawnego do mieszkania, a następnie są eksmitowane z lokalu, który często przez wiele lat stanowił ich centrum życiowe. Uregulowanie zawarte w art. 691 § 1 k.c. narusza również – zdaniem skarżącego – równość obywateli wobec prawa. Nieuzasadniona jest bowiem – zgodnie z prezentowanym przez niego stanowiskiem – interpretacja prowadząca do tego, że ci członkowie rodziny, co do których obowiązek alimentacyjny był przez najemcę realizowany na podstawie skonkretyzowanego obowiązku nałożonego przez sąd, są w lepszej sytuacji prawnej niż członkowie rodziny najemcy, którym ten ostatni pomagał dobrowolnie, na skutek tego, że zobowiązani w bliższej kolejności członkowie rodziny nie wykonywali swoich obowiązków.

Powyższe zarzuty skarżący sformułował w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokiem z 22 kwietnia 2008 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Mokotowa (sygn. akt XVI C 616/07) nakazał skarżącemu, by opróżnił i opuścił zajmowany lokal mieszkalny i wydał go miastu stołecznemu Warszawa oraz orzekł o prawie skarżącego do otrzymania lokalu socjalnego. Sąd ten ustalił, że najemcą lokalu była siostra skarżącego, a po jej śmierci – jej syn. Skarżący nie wstąpił natomiast w stosunek najmu po zmarłej siostrze, ponieważ udostępnienie lokalu nie nastąpiło w wykonaniu przez nią obowiązku alimentacyjnego względem skarżącego, lecz wynikało z chęci udzielenia pomocy bliskiemu krewnemu. Obowiązek alimentacyjny siostry wyprzedzał w tym wypadku obowiązek alimentacyjny żony, z którą skarżący pozostawał w separacji, oraz syna. Apelację skarżącego Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił wyrokiem z 22 września 2008 r. (sygn. akt V Ca 1685/08).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna przysługuje, w myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji w sytuacji, gdy wskutek orzeczenia wydanego na podstawie normy, której zgodność z Konstytucją budzi wątpliwości skarżącego, doszło do naruszenia jego praw lub wolności określonych w Konstytucji. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) nakłada w art. 47 ust. 1 pkt 2 na skarżącego obowiązek wskazania naruszonego prawa lub wolności oraz określenia sposobu ich naruszenia.

Skarżący podnosi w niniejszej sprawie zarzut niezgodności art. 691 § 1 k.c. z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 75 ust. 1 Konstytucji. Żadna z wymienionych norm konstytucyjnych nie zawiera jednak wprost określenia prawa podmiotowego. Odnośnie do art. 2 Konstytucji, Trybunał wielokrotnie podkreślał, że zawarte w nim zasady demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej mogą wprawdzie stanowić źródło praw podmiotowych, dopiero jednak wówczas, jeżeli nie zostały one wprost wyrażone w innych przepisach Konstytucji. Jednocześnie skarżący – domagając się zbadania zgodności zaskarżonej normy z tym wzorcem w trybie skargi konstytucyjnej – powinien wskazać beneficjenta tego prawa lub wolności oraz określić ich treść (por. postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60, wydane w pełnym składzie). Tej przesłanki nie spełniają przywołane przez skarżącego zasady – zaufania obywateli do prawa oraz określoności przepisów. W orzecznictwie Trybunału został wyjaśniony także charakter art. 32 Konstytucji. W myśl stanowiska Trybunału, prawo do równości ma charakter prawa drugiego stopnia (metaprawa), tzn. przysługuje ono w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako „samoistnie”. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej (postanowienie TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225, wydane w pełnym składzie; por. też postanowienie TK z 30 maja 2007 r., SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62). O naruszeniu prawa do równego traktowania można ponadto mówić tylko wówczas, gdy w odmienny sposób ustawodawca określi sytuację prawną podmiotów charakteryzujących się tą samą cechą relewantną. Porównanie pozycji osoby, względem której zmarły najemca realizował skonkretyzowany obowiązek alimentacyjny (wbrew tezie postawionej w skardze konstytucyjnej – niekoniecznie stwierdzony orzeczeniem sądowym) i osoby, którą najemca przyjął do wspólnego gospodarstwa domowego dobrowolnie, z powinności moralnej, tego kryterium nie spełnia (por. wyrok TK z 1 lipca 2003 r., P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58).

Natomiast w myśl art. 75 ust. 1 Konstytucji, władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania. Dla określenia znaczenia tej normy decydujące znaczenie ma zawarte w art. 75 ust. 2 Konstytucji zastrzeżenie, zgodnie z którym ochronę praw lokatorów określa ustawa. W tym świetle nie może budzić wątpliwości, że art. 75 ust. 1 Konstytucji jest przepisem programowo określającym politykę państwa w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli, nie wskazuje on natomiast standardu realizacji tej polityki, ani – tym bardziej – nie przyznaje roszczenia konkretnym osobom. Ma on charakter zadaniowy i nie kreuje konkretnego konstytucyjnego uprawnienia na rzecz osób, które są zdania, iż prowadzona polityka ochrony lokatorów poprzez unormowania ustawowe daje im zbyt nikły standard ochrony (wyrok TK z 1 lipca 2003 r., P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58).

Powyższe ustalenia stanowią wystarczającą przyczynę odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał przypomina jednak ponadto, że zagadnienie kręgu podmiotów uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu było już przedmiotem badania zgodności z Konstytucją. Przy ocenie zawężenia kręgu osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu, wynikającego z wprowadzenia do kodeksu cywilnego zaskarżonego w niniejszej skardze konstytucyjnej art. 691, oraz ograniczeń tego uprawnienia zawartych w art. 8 nieobowiązującej już ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787, ze zm.), Trybunał podkreślił, że regulacja sukcesji w najem oznacza dla osób uprawnionych nie stabilizację, ale umocnienie tytułu do zajmowania lokalu. W miejsce pochodnego tytułu prawnego (wywodzonego z prawa najemcy) uzyskują oni bowiem tytuł skuteczny względem osoby trzeciej – wynajmującego, a nawet erga omnes (art. 690 k.c.). Trybunał wskazał, że przepisy Konstytucji (art. 64 ust. 1 i 2) mogą być wprawdzie podstawą ochrony pewnych praw osób stale zamieszkujących wraz z najemcą, ale nie mogą być traktowane jako podstawa do domagania się zastąpienia przysługującego im pochodnego tytułu prawnego nieporównanie silniejszym i trwalszym prawem najmu. Konstytucja nie gwarantuje bowiem nikomu polepszenia jego sytuacji majątkowej, może zapewniać co najwyżej jej niepogorszenie, o ile nie ogranicza to konstytucyjnie chronionych praw innych osób. W konsekwencji Trybunał uznał, iż ograniczenie kręgu osób wstępujących w stosunek najmu do tzw. małej rodziny (małżonek i dzieci) oraz osób, w stosunku do których zmarły realizował swój rzeczywisty obowiązek alimentacyjny jest zgodne z Konstytucją (wyroki TK z 1 lipca 2003 r., P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58 i 9 września 2003 r., SK 28/03, OTK ZU nr 7/A/2003, poz. 74). Skarżący nie przedstawił w skardze konstytucyjnej argumentacji, która podważałaby stanowisko przyjęte przez Trybunał w powyższych wyrokach. Rozpoznaniu podnoszonych przez niego zarzutów (niezależnie od wadliwości odnoszącej się do wzorców kontroli) stoi zatem również na przeszkodzie pragmatyczna zasada ne bis in idem, w myśl której wydanie orzeczenia przez Trybunał jest zbędne, jeżeli wątpliwość konstytucyjna wyrażona w skardze konstytucyjnej została już uprzednio jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta (por. postanowienia TK z: 12 grudnia 2005 r., SK 4/03, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 143; 26 marca 2008 r., SK 24/07, OTK ZU nr 2/A/2008, poz. 38 i 16 grudnia 2008, P 4/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 191).

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 2 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.