W skardze konstytucyjnej z dnia 3 września 2008 r. sporządzonej przez radcę prawnego zakwestionowana została zgodność art. 47 § 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji; art. 144 § 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: p.u.s.p.) z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz 64 ust. 2 Konstytucji; art. 775 § 2 w związku z art. 775 § 4 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p.) z art. 2 i art. 31 ust. 2 Konstytucji oraz art. 871 § 1 pkt 1, art. 871 § 2, art. 87 § 3 pkt 2, art. 87 § 4 oraz art. 91§ 1 k.p. z art. 2, art. 32 ust. 1 i 2, art. 64 ust. 2 Konstytucji.

Zakwestionowana regulacja k.p.c., zdaniem skarżącego, dopuszcza rozpoznawanie sporów z zakresu prawa pracy przez „czynnik społeczny” – ławników, którzy z reguły są pracownikami albo osobami delegowanymi przez związki zawodowe pracowników. Takie unormowanie ma być niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, z art. 2 Konstytucji, według którego Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady społeczności społecznej i art. 32 ust. 1 Konstytucji, nakazującym równe traktowanie podmiotów prawa przez władze publiczne. Skarżący wskazuje przy tym, że sam udział czynnika społecznego w rozpoznawaniu spraw sądowych per se nie narusza dyspozycji art. 45 ust. 1 Konstytucji, zakłóca natomiast „neutralność sądu”, albowiem składy ławnicze z reguły orzekają „przeciwko pracodawcom”.

Według skarżącego art. 871 § 1 i § 2, art. 87 § 3 pkt 2, art. 87 § 4, art. 91 § 1 k.p., w zakresie, w jakim dotyczą zaliczek wypłaconych przez pracodawcę pracownikowi są sprzeczne z art. 2, art. 32 ust. 1 i 2, art. 64 ust. 2 Konstytucji, albowiem uprzywilejowują jedną ze stron stosunku cywilnego (pracownika) kosztem pracodawcy.

Zaskarżone art. 775 § 2 k.p. oraz przywołane (zresztą nie do końca poprawnie) przepisy związkowe art. 775 § 2-4 k.p. mają w sposób dyskryminujący traktować pracodawców innych, aniżeli państwowe lub samorządowe jednostki sfery budżetowej, poprzez nałożenie obowiązku wypłaty diet w wysokości wyższej, niż wynika to z przepisów k.p.

Skarga została złożona w oparciu o następujący stan faktyczny.

Skarżący został pozwany przez byłego pracownika o odszkodowanie, diety, wynagrodzenie i zapłatę. Należności te były dochodzone w związku z istniejącym między skarżącym a powodem stosunkiem pracy. Sąd Rejonowy w Tychach w wyroku z 31 grudnia 2007 r. (sygn. akt IV P 679/05) zasądził od skarżącego na rzecz pracownika odszkodowanie tytułem rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, zaległe diety za podróże służbowe, zaległe wynagrodzenie i zobowiązał skarżącego do wydania pracownikowi zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu. Od wymienionego wyroku zarówno powód, jak i pozwany wnieśli apelacje, które Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił wyrokiem z 27 maja 2008 r. (sygn. akt IX Pa 210/08).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Dopuszczalność skargi konstytucyjnej obwarowana jest licznymi wymogami, których spełnienie jest obowiązkiem skarżącego, a Trybunał Konstytucyjny, przystępując do wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej, jest zobowiązany do ustalenia, czy zostały one dochowane. Do wymogów tych zalicza się między innymi obowiązek zaskarżenia przepisów będących normatywną podstawą orzeczenia sądu wydającego ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie, prawidłowe powołanie wzorców konstytucyjnych, przedstawienie argumentacji świadczącej o takiej wadzie aktu normatywnego, która skutkuje naruszeniem konstytucyjnych wolności lub praw skarżącego (por. art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 46 i art. 47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 66 ustawy o TK, Trybunał jest związany granicami wyznaczonymi przez skarżącego i nie może, działając ex officio, usuwać braków skargi. W konsekwencji niespełnienie przesłanek obliguje Trybunał Konstytucyjny do odmowy nadania skardze dalszego biegu. Sytuacja taka zachodzi w niniejszej sprawie.

Przechodząc do oceny sformułowanych w skardze zarzutów, Trybunał Konstytucyjny w pierwszej kolejności ustosunkował się do uwag sformułowanych w odniesieniu do przepisów kształtujących skład sądu I instancji, rozpoznającego sprawy z zakresu prawa pracy. Skarżący nie kwestionuje udziału czynnika społecznego w rozpoznawaniu spraw, stoi jednak na stanowisku, że ławnicy będący pracownikami albo wywodzący się ze środowisk pracowniczych orzekają „generalnie przeciwko pracodawcom”. Twierdzenia skarżącego, pomijając ich nieweryfikowalny charakter, opierają się na wątpliwościach co do procedury nominacyjnej ławników, nie zaś do ich uczestnictwa w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Zagadnienie to nie stanowi jednak przedmiotu zakwestionowanego art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. Ponadto, Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że postępowanie w przedmiocie powołania ławników przewiduje, że kandydatów do tej funkcji – oprócz organizacji pracowników – zgłaszają także organizacje pracodawców, stowarzyszenia oraz inne podmioty. Różnorodność tych organizacji ma zapewniać reprezentację wielu grup społecznych. W istocie więc zmierza do celu oczekiwanego przez skarżącego, a tym samym przeczy tezie o zachwianiu neutralności sądów.

Kolejnym z zaskarżonych unormowań jest przepis określony przez skarżącego jako art. 144 § 4 p.u.s.p. W istniejącym porządku prawnym taka jednostka redakcyjna nie istnieje, ani też nigdy nie istniała. Rozważania o konstytucyjności przepisu są więc bezprzedmiotowe.

Przedmiotem skargi uczyniono również art. 871 § 1 pkt 1 i § 2, art. 87 § 3 pkt 2, art. 87 § 4 oraz art. 91 § 1 k.p. Zarzucono im dyskryminujące traktowanie pracodawców w porównaniu z sytuacją prawną pracowników, ze względu na to, że wierzytelności przysługujące pracodawcom nie mogą podlegać potrąceniu z wynagrodzenia za pracę. Spośród tej grupy przepisów podstawy normatywnej rozstrzygnięcia zapadłego wobec skarżącego nie stanowiły ani art. 871 § 2 k.p., ani też art. 87 § 3 pkt 2 i art. 87 § 4 k.p. Ocena ich konstytucyjności jest więc niedopuszczalna. Z kolei argumentacja uzasadniająca niekonstytucyjność art. 871 § 1 pkt 1 oraz art. 91 § 1 k.p. dowodzi nietrafnego rozumienia przez skarżącego konstytucyjnej zasady równej ochrony praw majątkowych. Trybunał Konstytucyjny w pierwszej kolejności zwraca uwagę, że – w świetle ustabilizowanego orzecznictwa Trybunału – z zasady równości wyrażonej w Konstytucji wynika, że wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą istotną (relewantną) powinny być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań, zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących. Podmioty różniące się mogą być natomiast traktowane odmiennie. Ocena każdej regulacji prawnej z punktu widzenia zasady równości musi być zatem poprzedzona dokładnym zbadaniem sytuacji prawnej podmiotów i przeprowadzeniem analizy, zarówno jeśli chodzi o ich cechy wspólne, jak i cechy je różniące (por. wyroki TK z: 28 maja 2002 r., P 10/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 35; 11 września 2007 r., P 11/07, OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 97). Ewentualne ustalenie, czy zasada równości wobec prawa została w konkretnym przypadku naruszona, wymaga określenia kręgu adresatów, do których odnosi się dana norma prawna, oraz wskazania elementów określających ich sytuację prawną, które są prawnie istotne. Zasada równości wobec prawa wymaga jednocześnie zasadności kryterium, na podstawie którego dokonano zróżnicowania sytuacji określonych podmiotów (por. wyroki TK z: 24 lutego 1999 r., SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24; 17 stycznia 2001 r., K 5/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 2; 23 listopada 2004 r., P 15/03, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 108).

Skoro zarzut naruszenia art. 32 ust. 1 i 2, a także art. 64 ust. 2 Konstytucji musi łączyć się ze wskazaniem grupy podmiotów wyposażonych w cechę relewantną, a następnie wykazaniem nierównego ich potraktowania, obowiązkiem skarżącego było prawidłowe wskazanie tej cechy. Obowiązkowi temu skarga nie czyni zadość. Wynagrodzenie za pracę – jak wynika z treści art. 78 § 1 k.p. – to okresowe świadczenie majątkowe, przysługujące za pracę świadczoną w ramach stosunku pracy, odpowiednio do jej rodzaju, ilości i jakości. Wynagrodzenie spełnia dwie zasadnicze funkcje: alimentacyjną (służy zaspokojeniu potrzeb życiowych pracownika i jego rodziny) i bodźcową (wynagrodzenie motywuje pracownika do wykonywania pracy i zwiększania jej wydajności). Stanowi ono podstawowe, a niejednokrotnie jedyne źródło utrzymania pracownika i jego rodziny i dlatego też jest instytucją w sposób szczególny chronioną prawem. Szczególny status prawny wynagrodzenia za pracę przejawia się między innymi w: zakazie zrzekania się prawa do wynagrodzenia i przenoszenia tego prawa na inną osobę (art. 84 k.p.), obowiązku wypłaty wynagrodzenia w ustalonym miejscu, czasie i terminie (art. 85 k.p.), szczególnych zasadach regulujących dopuszczalność dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę (art. 87 k.p.) oraz przepisach regulujących ochronę roszczeń pracownika w razie dokonania niewłaściwych potrąceń. Z powyższych względów nie można uznać, że wynagrodzenie za pracę jest taką samą wierzytelnością jak każda inna należność i że może podlegać potrąceniom na zasadach ogólnych.

Odmienny charakter prawny wierzytelności oraz wynagrodzenia za pracę a także różnice między stosunkiem zobowiązaniowym i stosunkiem pracy uniemożliwiają kontrolę art. 871 § 1 pkt 1 oraz art. 91 § 1 k.p. z punktu widzenia zasady równości, albowiem skarżący porównuje sytuację prawną podmiotów o różnych cechach prawnie relewantnych. Zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK skarżący jest zobowiązany do wskazania sposobu naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw. Naruszenie zasady równości wymaga między innymi wykazania, że podmioty wyposażone w tę samą cechę są traktowane w sposób dyskryminujący albo uprzywilejowujący. Skarga warunku tego nie spełnia, co uzasadnia odmowę nadania jej dalszego biegu.

Przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie stały się także art. 775 § 2 w związku z art. 775 § 4 k.p. Konstytucyjnymi wzorcami skarżący uczynił art. 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji. Odnosząc się do zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), Trybunał stwierdza, że nie stanowi ona samoistnego źródła praw podmiotowych, ochrony których skarżący mógłby domagać się w skardze konstytucyjnej. Zasada ta wyznacza jedynie standard kreowania przez ustawodawcę wolności i praw oraz korzystania z nich, nie wprowadzając jednocześnie konkretnej wolności czy konkretnego prawa (zob. postanowienia TK z: 10 stycznia 2001 r., Ts 72/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 12; 20 lutego 2008 r., SK 27/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 22). Może ona stanowić wzorzec kontroli, lecz tylko wówczas, gdy reguły z niej płynące zostaną odniesione do przepisów Konstytucji, które prawa i wolności wyrażają. Ze względu na sposób sformułowania uzasadnienia nie jest możliwe zrekonstruowanie konkretnego konstytucyjnego prawa podmiotowego, które miałoby zostać naruszone. Podobnie niesamoistny charakter ma art. 31 ust. 2 Konstytucji. Nieodniesienie jego treści do konstytucyjnego prawa podmiotowego wyczerpuje negatywną przesłankę dopuszczalności skargi konstytucyjnej.

Pomijając powyższą okoliczność, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzuty skierowane w odniesieniu do art. 775 k.p. są oczywiście bezzasadne. Konstrukcja tej jednostki redakcyjnej kodeksu pracy jako zasadę przewiduje obowiązek przyznania pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy, należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową (§ 1). Kolejny paragraf zawiera upoważnienie dla ministra właściwego do spraw pracy do określenia, w drodze rozporządzenia, wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju. W odniesieniu do pracowników zatrudnionych u innych pracodawców warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania (§ 3), przy czym postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika sfery budżetowej (§ 4). Jeśli natomiast układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera takich postanowień, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów dotyczących pracowników zatrudnionych w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej (§ 5). Jak wynika z powyższego, art. 775 k.p. jest typowym dla prawa pracy przepisem o charakterze semiimperatywnym, a zatem jednostronnie bezwzględnie wiążącym. Jego istota wyraża się w zagwarantowaniu pracownikom należności z tytułu podróży służbowej na poziomie nie niższym niż ustalony przez ministra właściwego do spraw pracy, ale z możliwością korzystniejszego określenia jej wysokości dla pracowników niezatrudnionych w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej. Wbrew twierdzeniom skarżącego, przedmiotowy przepis nie nakazuje wypłacania pracownikowi zatrudnionemu u pracodawcy niebędącego państwową lub samorządową jednostką sfery budżetowej diety w wysokości wyższej aniżeli wynika to z art. 775 § 4 k.p.

Mając na uwadze wszystkie powyższe okoliczności, na podstawie art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK, orzeczono jak w sentencji.