W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 8 listopada 2006 r. pełnomocnik skarżącego wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 110 § 2 w zw. z art. 214 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) w zakresie, w jakim ustala minimalną powierzchnię celi przypadającą na jednego skazanego na 3 m² oraz art. 248 tejże ustawy w zakresie, w jakim nie określa precyzyjnie zasad, na jakich może dojść do ograniczenia poniżej 3 m² powierzchni celi więziennej przypadającej na jednego skazanego m.in. z art. 41 ust. 4, art. 40, art. 47, art. 68 ust. 1 oraz art. 30 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji. Alternatywnie wniesiono też o zbadanie zgodności art. 248 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) w zw. z § 2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 kwietnia 2006 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów (Dz. U. Nr 65, poz. 459) w zakresie, w jakim dopuszcza umieszczenie skazanego w celi o powierzchni poniżej 3 m², nie zawierając przy tym ograniczenia minimalnej powierzchni celi, jaka może przypadać na więźnia ani wskazania czasu, na jaki można takiego więźnia tam umieścić, z art. 41 ust. 4, art. 40, art. 47, art. 68 ust. 1 i art. 30 w zw. z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji. Niezależnie od powyższego skarżący domaga się także zbadania zgodności art. 98 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim skutkuje zasądzeniem kosztów postępowania od osoby występującej na drogę sądową przeciwko Skarbowi Państwa w celu dochodzenia ochrony konstytucyjnych praw i wolności z art. 45 Konstytucji.

Skarżący od marca 2000 r. przebywał w Areszcie Śledczym we Wrocławiu, a od lutego 2002 r. w Zakładzie Karnym nr 1 we Wrocławiu, w których to placówkach warunki pobytu, zdaniem skarżącego, naruszały konstytucyjne i międzynarodowe standardy. W związku z licznymi chorobami, na jakie zapadł skarżący podczas pobytu we wskazanych powyżej placówkach, wystąpił on z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa – Aresztowi Śledczemu we Wrocławiu i Zakładowi Karnemu we Wrocławiu o odszkodowanie w wysokości 100.000 zł. Sąd Okręgowy we Wrocławiu – Wydział I Cywilny wyrokiem z 21 grudnia 2005 r. (sygn. akt IC 73/04) oddalił powództwo skarżącego, zasądzając jednocześnie na rzecz pozwanych koszty zastępstwa procesowego. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 7 czerwca 2006 r. (sygn. akt I A Ca 458/06) oddalił apelację skarżącego i zasądził od niego na rzecz pozwanego Skarbu Państwa koszty postępowania apelacyjnego. Powyższe rozstrzygnięcie zostało doręczone skarżącemu 7 sierpnia 2006 r. W związku z uprawomocnieniem się wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Komornik Sądowy Rewiru VI przy Sądzie Rejonowym dla Wrocławia – Fabrycznej na wniosek wierzycieli wszczął postępowanie egzekucyjne przeciwko skarżącemu.

Uzasadniając niekonstytucyjność zaskarżonych regulacji, skarżący wskazuje, iż sytuacja, w której więźniowi przypada 3 m² powierzchni celi albo nawet mniej, nie tylko nie pozwala na humanitarne traktowanie, ale także stanowić może przypadek okrutnego i poniżającego traktowania (art. 41 ust. 4 i art. 40 Konstytucji). Stałe przeludnienie występujące w zakładach karnych prowadzi także do naruszenia zasady poszanowania godności ludzkiej, poprzez m.in. utrudnianie wykonywania czynności związanych z utrzymaniem higieny osobistej i załatwianiem potrzeb fizjologicznych (lub koniecznością odbywania tych czynności na oczach współosadzonych); koniecznością spożywania posiłków na taborecie w sytuacji, gdy nie ma dla wszystkich miejsca przy stole; spanie na materacach rozkładanych na noc na podłodze itp. Skarżący wskazuje także, iż przebywanie w wieloosobowych celach o małej powierzchni prowadzić może do braku możliwości zachowania chociażby minimalnych gwarancji prawa do prywatności. Ponadto skarżący zakwestionował zgodność z art. 92 Konstytucji delegacji ustawowej zawartej w art. 248 § 2 k.k.w.

Uzasadniając sprzeczność z Konstytucją art. 98 § 1 k.p.c., skarżący wskazuje przede wszystkim na takie stosowanie tego przepisu, które nie uwzględnia specyfiki sprawy czy sytuacji osobistej osoby przegrywającej sprawę. W ocenie skarżącego tak wysokie koszty sądowe są formą kary dla niego za to, że ośmielił się wystąpić na drogę sądową przeciwko Skarbowi Państwa. Taka regulacja może spowodować też, iż inni więźniowie czy też osoby ubogie, mając na względzie wysokość grożących im kosztów, nie zaryzykują wejścia na drogę sądową w ochronie przysługujących im praw wynikających z Konstytucji.

Uzasadniając postawiony alternatywnie zarzut niezgodności z Konstytucją art. 248 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) w zw. z § 2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 19 kwietnia 2006 r., skarżący wskazuje na brak wyznaczenia okresu, na jaki skazani mogą być umieszczani w celach, w których przysługuje im poniżej 3 m² powierzchni. Prowadzi to do naruszenia konstytucyjnej zasady humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności (art. 41 ust. 4 Konstytucji) i wyrażonego w art. 40 Konstytucji zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 7 lutego 2007 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków wniesionej skargi konstytucyjnej, poprzez określenie w jaki sposób zaskarżone przepisy k.k.w. wpłynęły na treść ostatecznego orzeczenia oddalającego powództwo odszkodowawcze.

W piśmie z 19 lutego 2007 r. skarżący wskazał, iż orzekający w sprawie sąd apelacyjny stwierdził brak bezprawności działania zakładów karnych, co wpłynęło na oddalenie powództwa w zakresie żądanego zadośćuczynienia. Skarżący podniósł także, iż do naruszenia przysługującego mu prawa podmiotowego do bycia humanitarnie traktowanym doszło poprzez umieszczenie go w przeludnionej celi. Sam ten fakt uzasadnia przyznanie mu zadośćuczynienia bez potrzeby wykazywania szkody powstałej na skutek przebywania w przeludnionej celi. Za źródło naruszenia uznał skarżący zaniechanie tj. brak podjęcia działań w sytuacji gdy istnieje obowiązek prawny działania; obowiązkiem konstytucyjnym organów władzy publicznej jest zapewnienie więźniom warunków respektujących ich godność. Skarżący odwołał się dla uzasadnienia postawionej tezy do ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843), na podstawie której suma pieniężna należy się za samo naruszenie prawa podmiotowego oraz do orzecznictwa sądów niemieckich. Przypomniał także stanowiska ETPCz, Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom i Komitetu Praw Człowieka dotyczące sytuacji przeludnienia celi więźnia w kontekście nakazu humanitarnego traktowania, a także wskazał na odpowiednie regulacje aktów prawa międzynarodowego podkreślając przy tym rangę tego prawa w porządku prawnym. Skarżący podniósł także fakt wystąpienia z wnioskiem do sądu okręgowego orzekającego w sprawie o zadanie pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego w kwestii konstytucyjności kwestionowanych przepisów; sąd okręgowy nie przychylił się do przedmiotowego wniosku.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna stanowi szczególny środek prawny służący ochronie przysługujących każdemu konstytucyjnych praw i wolności, którego wniesienie jednakże warunkowane jest spełnieniem przesłanek wynikających przede wszystkim z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w ustawie z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Przesłanki te dotyczą nie tylko konieczności sformułowania zarzutu niekonstytucyjności (jak w wypadku kontroli abstrakcyjnej, wykonywanej przez Trybunał Konstytucyjny), ale dodatkowo wymagają, aby konkretna sprawa dotycząca skarżącego była rozstrzygnięta ostatecznym orzeczeniem indywidualnym, którego prawną podstawę stanowiła norma niekonstytucyjna. Zgodnie zatem z art. 79 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Badanie w trybie skargi konstytucyjnej zgodności z Konstytucją określonego przepisu dopuszczalne jest zatem tylko w takiej sytuacji, w której z jednej strony przepis ten będzie stanowił podstawę rozstrzygnięcia, z którego wydaniem wiąże skarżący naruszenie przysługujących mu praw konstytucyjnych, a z drugiej jego treść normatywna stanowić będzie źródło tego naruszenia, determinując w tym zakresie wydane na jego podstawie rozstrzygnięcie.

Oznacza to, że skuteczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej wymaga:

– wskazania konstytucyjnego prawa lub wolności, które naruszono. Ta kwestia wymaga wskazania odpowiednich wzorców konstytucyjnej kontroli;

– ostatecznego orzeczenia, którego wydanie zostało oparte na normie, której konstytucyjność skarga podważa;

– wykazania związku między wydaniem orzeczenia a naruszeniem konstytucyjnego prawa (wolności).

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego powyższe przesłanki nie zostały spełnione w skardze konstytucyjnej stanowiącej przedmiot niniejszego wstępnego rozpoznania.

Skarżący uprawnienia do wniesienia skargi konstytucyjnej upatruje w naruszeniu następujących praw konstytucyjnych: zasady humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności (art. 41 ust. 4 Konstytucji), zakazu okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania (art. 40), zasady poszanowania i ochrony ludzkiej godności (art. 30), prawa do ochrony zdrowia (art. 68); prawa do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47).

Fakt, że przebywanie w zatłoczonym zakładzie karnym może się wiązać z naruszeniem wskazanych wzorców konstytucyjnych – jest niesporny. Questio facti jest natomiast to, czy w każdym takim wypadku rzeczywiście doszło do naruszenia wskazanych wyżej, chronionych dóbr konstytucyjnych, czy tylko niektórych z nich, z jaką intensywnością mogło dojść do ich naruszenia itd. Kwestie te można rozważyć dopiero podejmując analizę konkretnego wypadku. Może to jednak nastąpić wówczas, gdy zrealizowano pozostałe przesłanki skargi.

W analizowanej skardze konstytucyjnej powstaje problem braku przesłanki podstawowej, jaką jest istnienie ostatecznego orzeczenia, mającego za podstawę prawną normę, której konstytucyjność zakwestionowano w skardze.

W tym ostatnim zakresie skarga kwestionuje konstytucyjność art. 110 § 2 i 248 § 2 k.k.w. Są to przepisy zezwalające na odstępstwo od standardu zaludnienia celi (3 m²), przewidzianego w art. 110 k.k.w. in principio. Artykuł 248 § 2 k.k.w. przewiduje upoważnienie dla Ministra Sprawiedliwości do wydania rozporządzenia, regulującego tryb postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, uwzględniając w szczególności tryb postępowania Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, dyrektorów okręgowych oraz dyrektorów zakładów karnych i aresztów śledczych w zakresie zawiadamiania o przekroczonej pojemności odpowiednio w skali kraju, obszaru działania okręgowego inspektoratu oraz zakładu karnego i aresztu śledczego, tryb postępowania dyrektorów zakładów karnych i aresztów śledczych w zakresie organizowania dodatkowych miejsc zakwaterowania, a także tryb postępowania organów prokuratury i sądownictwa w wypadku przeludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych ponad ustaloną pojemność w skali kraju. Przepis ten umożliwia legitymizację przeludnienia więzienia, w wyniku rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Natomiast wskazane przepisy k.k.w. nie przewidują postępowania dającego samemu osadzonemu proceduralną możliwość przeciwstawienia się w takim wypadku niekorzystnemu obniżeniu standardu, wynikającemu z art. 110 k.k.w.

Trybunał Konstytucyjny w sprawie z 21 września 2006 r. (K 39/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 115), podjął działania w celu kontroli konstytucyjności rozporządzenia wydanego na podstawie art. 248 k.k.w. Jednakże na skutek wycofania wniosku przez wnioskodawcę (był nim rzecznik praw obywatelskich) Trybunał musiał umorzyć sprawę (wycofanie wniosku jest dla Trybunału wiążące).

W niniejszej sprawie, mimo zgłoszenia zarzutu niekonstytucyjności norm k.k.w., także nie może dojść do kontroli ich konstytucyjności. W sprawie tej, mającej swe źródło w skardze konstytucyjnej, brak bowiem przesłanki istnienia orzeczenia opartego na przepisach, które skarga uznaje za niekonstytucyjne.

Ostatecznym orzeczeniem w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji jest – zdaniem skarżącego – wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 21 grudnia 2005 r. (sygn. akt IC 73/04), którym oddalono powództwo odszkodowawcze skarżącego wniesione przeciwko Skarbowi Państwa – Aresztowi Śledczemu we Wrocławiu i Zakładowi Karnemu nr 1 we Wrocławiu. Szkoda, której naprawy dochodził skarżący, była w jego ocenie związana z przeludnieniem w zakładach karnych. Tymczasem, jak podniósł Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku, skarżący w trakcie postępowania przed sądem nie wykazał żadnej szkody ani na mieniu, ani na zdrowiu, która byłaby spowodowana faktem przeludnienia lub warunkami bytowymi istniejącymi w areszcie śledczym i w zakładzie karnym, co sprawiło, iż powództwo zostało oddalone jako nieuzasadnione (art. 417 k.c.). Dokonane przez sąd pierwszej instancji ustalenia zostały potwierdzone przez sąd odwoławczy, który poszedł o krok dalej, wskazując, iż skarżący nie wykazał nawet, iż poniósł jakąkolwiek szkodę. Przyczyną oddalenia powództwa nie były zatem zarzuty dotyczące bezpodstawności dochodzenia odszkodowania za uszczerbki wyrządzone przeludnieniem zakładu karnego, lecz brak szkody wyrządzonej tym faktem.

Zarządzeniem sędziego TK z 7 lutego 2007 r. skarżący został wezwany do określenia, w jaki sposób zaskarżone przepisy k.k.w. wpłynęły na treść ostatecznego orzeczenia oddalającego powództwo odszkodowawcze. W obszernym piśmie z 19 lutego 2007 r. pełnomocnik skarżącego wskazał, iż zgłoszone powództwo odszkodowawcze w istocie zmierzało do wykazania, że skarżący poniósł szkodę na skutek przebywania w warunkach nieodpowiadających standardowym i że sąd okręgowy nie przychylił się do wniosku o zadanie Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania o konstytucyjność art. 248 k.k.w.

Przytoczone informacje, jak również obszerne wywody porównawcze, dotyczące naruszenia prawnie chronionych dóbr osadzonych na skutek przebywania w warunkach przeludnienia zakładów karnych, nie wyjaśniają jednak kwestii podstawowej, uniemożliwiającej rozpoznanie in merito niniejszej skargi, a mianowicie wątpliwości związanych z istnieniem wymaganej na tle art. 79 Konstytucji przesłanki ostatecznego rozstrzygnięcia, naruszającego konstytucyjnie chronione prawa skarżącego, którego podstawą byłyby przepisy, których konstytucyjność kwestionuje się w skardze.

Ze względu na swój przedmiot (oddalone roszczenie odszkodowawcze z uwagi na brak szkody), a także podstawę rozstrzygnięcia (art. 417 k.k.) wskazany w skardze wyrok nie może być traktowany jako ostateczne rozstrzygnięcie w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji w zakresie wskazanych w skardze praw i wolności konstytucyjnych. Skarżący naruszenia wskazanych w skardze praw upatruje w konieczności odbywania aresztu tymczasowego i kary pozbawienia wolności w warunkach, dopuszczonych przez zaskarżone regulacje. Wydane w sprawie rozstrzygnięcie dotyczyło naprawienia szkody (uzyskania zadośćuczynienia) za bezprawne – w ocenie skarżącego – zachowanie organów państwowych, które doprowadziło do zaistnienia kwestionowanego stanu faktycznego. Tymczasem jednak treść orzeczenia sądowego wskazuje na to, że powództwo oddalono z powodu niewykazania przesłanki szkody pozostającej w związku przyczynowym z zatłoczeniem zakładu karnego, w którym przebywał oskarżony. W tej sytuacji treść wyroku nie została zdeterminowana przez wskazane w skardze regulacje k.k.w., a tym samym brak jednej z przesłanek wymaganych przez art. 79 Konstytucji dla skutecznej skargi konstytucyjnej.

Skarżący nie wskazał żadnego innego rozstrzygnięcia (np. w kwestii ostatecznej odmowy przeniesienia do innej celi), które zostałoby wydane na podstawie zaskarżonego przepisu i kształtowałoby jego sytuację prawną w zakresie wskazanych w skardze praw i wolności konstytucyjnych. Oznacza to, iż skarga stanowiąca przedmiot wstępnego rozpoznania nie spełnia przewidzianych prawem przesłanek, co uzasadnia tym samym odmowę nadania jej dalszego biegu.

Trybunał Konstytucyjny rozpatrując skargę konstytucyjną, nie ma kompetencji do kontroli konstytucyjności stosowania przepisów prawa przez sądy. Nie ma także kompetencji do rekwalifikacji oceny prawnej, jaką przyjął orzekający sąd w ostatecznym rozstrzygnięciu sądowym. Dlatego też nie mógł dokonać oceny sytuacji skarżącego np. z punktu widzenia ochrony jego dóbr osobistych ewentualnie zagrożonych przebywaniem w przeludnionym zakładzie karnym, czego dokonał np. SN w orzeczeniu z 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06). Inne są bowiem kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, orzekającego w ramach skargi konstytucyjnej, a inne – Sądu Najwyższego, rozpatrującego kasację.

Skarżący z wskazanymi w skardze rozstrzygnięciami – w zakresie, w jakim nakładają na niego obowiązek zwrotu stronie przeciwnej poniesionych przez nią kosztów sądowych – wiąże także naruszenie prawa do sądu. W uzasadnieniu postawionego zarzutu wywodzi przede wszystkim, iż na podstawie zaskarżonych regulacji sąd, abstrahując od szczególnej sytuacji, w jakiej znajdował się skarżący, obciążył go kosztami procesowymi, których wysokość może zniechęcić inne osoby do wystąpienia na drogę sądową w obronie naruszonych konstytucyjnych praw i wolności.

Sam fakt obciążenia skarżącego – jako strony przegrywającej – kosztami sądowymi nie oznacza, iż przepis to umożliwiający narusza przysługujące skarżącemu prawo do sądu. Nie można także nie zauważyć, iż nakaz uiszczenia opłaconych kosztów sądowych nie ma charakteru bezwzględnego; art. 102 k.p.c. stanowi jednoznacznie, iż w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Jeżeli natomiast skarżący uważa, że w sprawie nieprawidłowo posłużono się przepisami o kosztach, to kwestia ta, jako wchodząca w zakres stosowania prawa, pozostaje poza granicami wskazanymi dla skargi konstytucyjnej, przez art. 79 Konstytucji.

Biorąc powyższe pod uwagę, stwierdzić należy, iż skarżący we wniesionej skardze konstytucyjnej nie wykazał, w jaki sposób treść zaskarżonej regulacji doprowadziła do naruszenia konstytucyjnego prawa do sądu, co jest równoznaczne z niespełnieniem jednej z przesłanek skargi konstytucyjnej i w związku z tym uniemożliwia nadanie skardze dalszego biegu w tym zakresie.

Mając powyższe na uwadze, należało orzec jak w sentencji.