1. We wniosku z 21 listopada 2001 r. Rzecznik Praw Obywatelskich domagał się stwierdzenia, że przepisy: 1) art. 19 pkt 2 ustawy z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (Dz. U. z 1983 r. Nr 31, poz. 146) i 2) art. 5 pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250) w zakresie, w jakim nie przewidują jednorazowego odszkodowania pieniężnego dla ubezpieczonych z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej i w razie choroby zawodowej lub wskutek wypadku pozostającego w związku z wykonywaniem działalności twórczej oraz dla członków ich rodzin z tytułu śmierci ubezpieczonego lub rencisty wskutek takiego wypadku lub choroby, są niezgodne z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Wnioskodawca zauważył, że mocą art. 12 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) dokonano scalenia i ujednolicenia zasad podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu. Z przepisu tego wynika, że ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają nie tylko osoby objęte obowiązkiem ubezpieczenia emerytalno-rentowego – z pominięciem wyjątków określonych w art.12 ust. 2 i 3 tej ustawy – a więc pracownicy, ale także osoby wskazane w art. 8 ust. 6 ustawy: 1) osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą i osoby z nimi współpracujące, 2) twórcy i artyści, 3) osoby wykonujące wolny zawód. Zgodnie z powołaną ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa o s.u.s.) w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2002 r. wszystkie te osoby podlegając obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu, opłacają jednakową składkę w wysokości 1, 62 % podstawy wymiaru. Objęcie jednolitą składką ryzyka ubezpieczeniowego z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych nastąpiło z 1 stycznia 1999 r., a więc z dniem wejścia w życie ustawy o s.u.s. Od tej też chwili zaistniały warunki do tego, aby – zgodnie z wyrażoną w art. 2a ustawy o s.u.s. zasadą równości ubezpieczonych – prawem do jednorazowego odszkodowania objąć także osoby prowadzące działalność gospodarczą i osoby z nimi współpracujące oraz twórców i ich rodziny.

Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił, że scalenia i ujednolicenia zasad ubezpieczenia wypadkowego ustawodawca nie powiązał z ujednoliceniem zakresu świadczeń, w szczególności nie wszyscy ubezpieczeni uzyskali na równych zasadach prawo do jednorazowych odszkodowań. Zakres tych świadczeń został określony w ustawie z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). Z art. 2 tej ustawy wynika, że tego rodzaju świadczeniami objęte zostały tylko osoby, które mają lub którym przysługiwał status pracownika. Wyłączone zaś spod tych uprawnień zostały osoby, które prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą i osoby z nimi współpracujące, twórcy i artyści, a także osoby wykonujące wolny zawód. W stosunku do tych podmiotów zasady wypłaty świadczeń zostały określone w zakwestionowanych przepisach, które nie przewidywały jednorazowych odszkodowań.

W podsumowaniu Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że w kwestionowanych regulacjach nie można się dopatrzeć istotnej cechy (relewantnej), która uzasadniałaby zróżnicowanie w prawie do jednorazowych odszkodowań pozapracowniczych grup społeczno-zawodowych. Oznacza to, że regulacje te godzą w zasadę równego traktowania ubezpieczonych, która została wyrażona w art. 2a ustawy o s.u.s. Zgodnie z tą zasadą kwestionowane przepisy od 1 stycznia 1999 r. powinny przewidywać prawo do jednorazowego odszkodowania. Przede wszystkim zaś Wnioskodawca uznał, że są one niezgodne z konstytucyjną zasadą równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) i sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji).

2. Pismem z 29 stycznia 2002 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który nie podzielił zarzutów wnioskodawcy.

Prokurator Generalny podkreślił, że w wątpliwości budzi teza wnioskodawcy o naruszeniu przez ustawodawcę w stosunku do osób prowadzących działalność gospodarczą oraz twórców i ich rodzin zasady równości. Wskazano, że wnioskodawca błędnie utożsamia treść tej zasady wyrażonej w art. 2a ustawy o s.u.s. z zasadą równości wynikającą z art. 32 Konstytucji. Zasada równości wyrażona w Konstytucji nie uzasadnia twierdzenia, że prawa i obowiązki powołanych grup zawodowych są jednorodne z obowiązkami osób wykonujących pracę w ramach pracowniczego stosunku pracy. Wynika to stąd, iż brak jest cechy istotnej (relewantnej), która byłaby właściwa wszystkim tym rodzajom aktywności zawodowej. Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny zauważył, iż wyrażona w art. 32 ust. 1 Konstytucji zasada równości dopuszcza różnicowanie podmiotów, które nie charakteryzują się wspólną cecha istotną (relewantną). Z tak rozumianą zasadą nie pozostaje w sprzeczności dyrektywa by wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, stan cywilny i stan rodzinny traktować równo (art. 2a ustawy o s.u.s.). Dopuszczalne jest zatem różnicowanie ubezpieczonych ze względu na formę aktywności zawodowej.

Braku cechy relewantnej dowodzi zwłaszcza fakt, że ustawodawca w stosunku do osób prowadzących działalność gospodarczą oraz twórców zastosował w ramach ubezpieczenia wypadkowego odrębny – niż ma to miejsce w sytuacji pracowników – sposób ustalania podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie. W przeciwieństwie bowiem do pracowników – w przypadku których podstawą jest wynagrodzenie za pracę – podstawę wymiaru składki jest kwota deklarowana przez ubezpieczonego. Odmienny sposób ustalania podstawy wymiaru składki, mógł więc stanowić uzasadnioną podstawę zróżnicowania ubezpieczonych w prawie do świadczeń.

Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma jednak okoliczność, że odmienny sposób ustalania podstawy wymiaru składki wynika stąd, że “problematyka wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest przede wszystkim instytucją prawa pracy... Przepisy te szczegółowo regulują w tym zakresie obowiązki pracodawcy, a nadto pracodawca ponosi wobec pracownika, który uległ wypadkowi... odpowiedzialność z tytułu ryzyka, co nie dotyczy osób objętych wnioskiem”. Oznacza to, że osoby prowadzące działalność gospodarczą i twórcy “zostali tylko zrównani z pracownikami, co do nabycia prawa renty i emerytury. Objęcie tych osób także jednorazowymi świadczeniami z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej powodowałoby, z natury rzeczy, zasadnicze trudności w ustalaniu okoliczności tych zdarzeń i ich zobiektywizowania”. Tymi okolicznościami należy tłumaczyć fakt, iż mimo wielokrotnych nowelizacji zakwestionowanych ustaw, ustawodawca “celowo pominął możliwość objęcia tych osób prawem do jednorazowych odszkodowań”.

3. Pismem z 14 marca 2002 r. Rzecznik Praw Obywatelskich ustosunkował się do stanowiska Prokuratora Generalnego.

Wnioskodawca zauważył, że teza Prokuratora Generalnego, iż jednorazowe odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy ustawodawca powiązał z wypadkami przy pracy świadczonej w ramach pracowniczych stosunków pracy, budzi wątpliwości. Wynika to stąd, iż świadczenia tego rodzaju przysługują również osobom, które świadczą pracę na podstawie umowy agencyjnej i zlecenia. W tych sytuacjach nie znajduje również potwierdzenia pogląd, zgodnie z którym odrębnie ustalana podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne uzasadnia zróżnicowanie w prawie do jednorazowych odszkodowań. Osoby świadczące pracę na podstawie powołanych umów opłacają bowiem składkę nie od dochodów rzeczywistych a deklarowanych.

Podsumowując, Rzecznik Praw Obywatelskich podtrzymał zarzuty postawione we wniosku.

4. Dnia 22 lipca 2002 r. w imieniu Sejmu RP stanowisko w sprawie przedstawił Marszałek Sejmu RP, który uznał, że zaskarżone przepisy są zgodne z Konstytucją.

W uzasadnieniu stanowiska zauważono, że prawo do jednorazowego odszkodowania stanowi realizację art. 2371 kodeksu pracy, który stanowi że pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy, przysługują z tego tytułu świadczenia określone w odrębnych przepisach. Daje to podstawę do przyjęcia, że “... jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej jest świadczeniem ze stosunku pracy i obciąża działalność pracodawcy. Nie dotyczy to więc osób, które nie są pracownikami w rozumieniu przepisów prawa pracy”. Oznacza to z kolei, że osoby prowadzące działalność gospodarczą oraz twórcy mogli być w zakresie prawa do jednorazowego odszkodowania potraktowani przez ustawodawcę inaczej niż pracownicy, w tym również pozbawieni prawa do tego rodzaju świadczeń. Nie może to być uznane za naruszenie konstytucyjnej zasady równości i sprawiedliwości społecznej.

5. Pismem z 19 sierpnia 2002 r. Rzecznik Praw Obywatelskich ustosunkował się do stanowiska Sejmu RP.

Wnioskodawca podtrzymał zarzut pominięcia w zaskarżonych przepisach uprawnień osób prowadzących działalność gospodarczą, osób z nimi współpracujących i członków ich rodzin oraz twórców i członków ich rodzić do jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Pominięcie tych uprawnień narusza konstytucyjne zasady równości i sprawiedliwości społecznej. Wnioskodawca podkreślił przy tym, że Trybunał Konstytucyjny ma kompetencję do oceny konstytucyjności aktu ustawodawczego z tego punktu widzenia.

Ponadto Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że “w dniu 16 lipca 2002 r. w Komisji Nadzwyczajnej Sejmu do spraw rozpatrzenia projektów ustaw związanych z programem rządowym “Przedsiębiorczość – Rozwój – Praca” odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (druk 586). W projekcie przewidziano jednolity dla wszystkich ubezpieczonych katalog świadczeń z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, obejmujący w szczególności jednorazowe odszkodowanie. Projekt, który powinien wejść w życie z dniem 1 stycznia 2003 r., zawiera także przepisy regulujące sposób zaspokojenia roszczeń o jednorazowe odszkodowanie dla osób prowadzących działalność gospodarczą, które uległy wypadkowi po 31 grudnia 1998 r. Potwierdza to wyrażone we wniosku... stanowisko, że jednorazowe odszkodowania powinny przysługiwać od dnia wejścia w życie zreformowanego systemu ubezpieczeń społecznych wszystkim grupom ubezpieczonych, podlegających obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu...”.

6. W dniu 30 października 2002 r. Sejm RP uchwalił ustawę, której projekt omawiał w swoim stanowisku Rzecznik Praw Obywatelskich: ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytuły wypadków przy pracy i chorób zawodowych ukazała się w Dzienniku Ustaw z dnia 28 listopada 2002 r. Nr 199, pod poz. 1673.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070; dalej: ustawa o TK) mocą art. 39 ust. 1 pkt 3 nakłada na Trybunał obowiązek umorzenia postępowania w sytuacji, gdy zakwestionowany akt normatywny utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia w sprawie.

Z taką sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie, albowiem powołana ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych mocą art. 61 pkt 1 i 5 w związku z art. 62 uchyliła z dniem 1 stycznia 2003 r. zakwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich ustawy: ustawę z 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin oraz ustawę z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin.

2. Brak jest również uzasadnienia do kontynuowania postępowania na podstawie art. 39 ust. 3 ustawy o TK, stanowiącym, że jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw, to postępowanie nie podlega umorzeniu. Wynika to stąd, że uregulowania nowej ustawy wypadkowej uwzględniły postulaty, które zostały zawarte tak w żądaniu wniosku (petitum), jak i jego uzasadnieniu.

Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że ustawodawca przyznał prawo do jednorazowych odszkodowań grupom społeczno-zawodowym, o ochronę których w tym zakresie wystąpił wnioskodawca. Ponadto ochrona ta została przyznana z mocą wsteczną, a więc od dnia 1 stycznia 1999 r. (art. 2 pkt 11, art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 w związku z art. 47 ustawy z dnia 30 października 2002 r.). Zbieżność postulatów Rzecznika Praw Obywatelskich – którym wyraz dawały zarzuty, jakie zostały postawione uchylonym przepisom – z przyjętymi przez ustawodawcę uregulowaniami powoduje, że Trybunał Konstytucyjny nie miał uzasadnionych podstaw, aby kontynuować postępowanie na podstawie art. 39 ust. 3 ustawy o TK.

Z powyższych względów należało postanowić jak sentencji.