1. Po wydaniu przez Sąd Okręgowy w W. wyroku z 24 maja 2022 r. (sygn. akt […]) J.Ć. (dalej: skarżący), jako powód, wniósł
apelację, a wraz z nią złożył wniosek o zwolnienie go od kosztów sądowych. Sąd Apelacyjny w W., postanowieniem z 20 lipca
2022 r. (sygn. akt […]), oddalił ten wniosek. Skarżący wniósł o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia postanowienia z 20
lipca 2022 r. Postanowieniem z 3 sierpnia 2022 r. (sygn. akt […]) Sąd Apelacyjny w W. odmówił sporządzenia uzasadnienia postanowienia
z 20 lipca 2022 r. ze względu na to, że jest ono niezaskarżalne. Skarżący wniósł zatem o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia
postanowienia z 3 sierpnia 2022 r. Jednocześnie, z ostrożności procesowej, złożył wniosek o przywrócenie terminu uiszczenia
opłaty sądowej od apelacji lub – ewentualnie – o przywrócenie terminu wniesienia apelacji. Postanowieniem z 18 sierpnia 2022
r. (sygn. akt […]) Sąd Apelacyjny w W. oddalił wniosek o przywrócenie terminu, odmówił sporządzenia uzasadnienia postanowienia
z 3 sierpnia 2022 r., a zarazem odrzucił apelację skarżącego jako nieopłaconą w terminie. Skarżący zaskarżył zażaleniem postanowienie
z 18 sierpnia 2022 r. w zakresie dotyczącym odrzucenia apelacji, wnosząc także – na podstawie art. 380 w związku z art. 397
§ 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575; dalej: k.p.c.) – o objęcie
kontrolą zapadłych w sprawie postanowień niezaskarżalnych, tj. postanowienia z 20 lipca 2022 r., z 3 sierpnia 2022 r. i z
18 sierpnia 2022 r. w zakresie, w jakim dotyczyło wniosku o przywrócenie terminu. Postanowieniem z 17 października 2022 r.
(sygn. akt […]) Sąd Apelacyjny w W. wskazane zażalenie jednak oddalił.
W skardze konstytucyjnej z 4 stycznia 2023 r. skarżący wniósł o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 3942 § 11 k.p.c., w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 142 lit. b ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469, ze zm.), w zakresie, w jakim „przepis ten uniemożliwia wniesienie
zażalenia do innego równorzędnego składu [s]ądu II instancji na wydane – na skutek rozpoznania złożonego wraz z apelacją wniosku
o zwolnienie od opłaty od apelacji – postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, wydane po raz pierwszy przez
[s]ąd drugiej instancji”, z:
– art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji,
– art. 32 ust. 1 w związku z art. 78 i art. 176 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 112 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398;
dalej: u.k.s.s.c.) w zakresie, w jakim „przepis ten, w sytuacji prawomocnego odrzucenia apelacji na skutek rozpoznania, w
oparciu o art. 380 k.p.c., zarzutów podniesionych względem postanowienia [s]ądu II instancji w przedmiocie oddalenia wniosku
o zwolnienie od kosztów sądowych, nie przewiduje – na podstawie art. 130 k.p.c. – wezwania strony do opłacenia pisma, a w
przypadku gdy pismo podlegające opłacie wniesione zostało przez adwokata lub radcę prawnego – nie przewiduje tygodniowego
terminu do opłacenia pisma, liczonego od daty doręczenia postanowienia o odrzuceniu apelacji, a gdy postanowienie zostało
wydane na posiedzeniu niejawnym – od dnia jego ogłoszenia”, z art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Uzasadniając skargę konstytucyjną, skarżący wskazał, że art. 3942 § 11 k.p.c. obarcza wada konstytucyjna w postaci pominięcia prawodawczego, ponieważ przepis ten – wymieniając postanowienia sądu
drugiej instancji zaskarżalne zażaleniem do innego składu tego sądu – nie uwzględnia postanowienia o odmowie zwolnienia od
kosztów sądowych. W konsekwencji regulacja ta narusza zarówno prawo do sądu, wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji, jak i
prawo do zaskarżania orzeczeń i zasadę dwuinstancyjności postępowania, statuowane przez art. 78 w związku z art. 176 ust.
1 Konstytucji. Zakwestionowane brzmienie art. 3942 § 11 k.p.c. prowadzi do niczym nieuzasadnionych ograniczeń w prawie strony do rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji,
a nadto wprowadza nieusprawiedliwione zróżnicowanie sytuacji, w której znajduje się podmiot ubiegający się o zwolnienie od
kosztów na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji w stosunku do sytuacji podmiotu występującego z wnioskiem o
zwolnienie od kosztów sądowych na etapie postępowania apelacyjnego.
Zdaniem skarżącego, za niezgodny z Konstytucją należy uznać również art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c. Nawet bowiem przyjęcie,
że weryfikacja postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji
jest możliwa w trybie art. 380 k.p.c., tj. przez rozpoznanie przez sąd drugiej instancji zarzutów dotyczących wspomnianego
postanowienia, zawartych w zażaleniu na postanowienie o odrzuceniu apelacji, to takie rozwiązanie nie otwiera stronie drogi
do uzupełnienia braku środka zaskarżenia w zakresie opłaty i tym sposobem uruchomienia postępowania apelacyjnego. Prowadzi
to do naruszenia prawa do sądu i prawa do zaskarżania orzeczeń, a nadto godzi w zasadę dwuinstancyjności postępowania.
2. Postanowieniem z 20 grudnia 2023 r., sygn. Ts 7/23, Trybunał Konstytucyjny nadał dalszy bieg skardze konstytucyjnej w odniesieniu
do zakresowego badania zgodności art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c. z art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
odmawiając nadania skardze dalszego biegu w pozostałej części.
3. Do dnia wydania niniejszego postanowienia ani Sejm, ani Prokurator Generalny nie zajęli stanowiska w sprawie.
4. Rzecznik Praw Obywatelskich, zawiadomiony o toczącym się postępowaniu w sprawie niniejszej skargi konstytucyjnej, poinformował
w piśmie z 3 kwietnia 2024 r., że nie zgłasza w nim swojego udziału.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach
określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu
normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach
albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Skarga konstytucyjna powinna przy tym spełniać warunki określone w ustawie
z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393;
dalej: u.o.t.p.TK).
2. Skarga konstytucyjna inicjująca postępowanie w niniejszej sprawie nie spełniała wymogów warunkujących jej merytoryczne
rozpoznanie, albowiem skarżący nie uprawdopodobnił, by przyczyna naruszenia jego praw lub wolności tkwiła w zaskarżonych przepisach
prawnych. Pociągnęło to za sobą konieczność umorzenia postępowania w całości na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK
ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3. Podniesione w skardze zarzuty niezgodności z Konstytucją zostały sformułowane wobec treści art. 112 ust. 2 i 3 ustawy z
dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2024 r. poz. 959, ze zm.; dalej: u.k.s.s.c.). Przywołane
przepisy stanowią: „Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został
prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma, na podstawie art. 130 ustawy z dnia 17 listopada
1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego” (art. 112 ust. 2) oraz „Przepisu ust. 2 nie stosuje się, jeżeli pismo podlegające
opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu
zaskarżenia, zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. W takim przypadku, jeżeli wniosek
o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia
pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia
jego ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie
w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie,
a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia” (art. 112 ust.
3). Zakwestionowane regulacje zostały zaskarżone w zakresie, w jakim – w wypadku prawomocnego odrzucenia apelacji w wyniku
rozpoznania, na podstawie art. 380 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2024 r. poz.
1568, ze zm.; dalej: k.p.c.), zarzutów podniesionych wobec postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o zwolnienie
od kosztów sądowych – nie przewidują, na podstawie art. 130 k.p.c., wezwania strony do opłacenia pisma, a jeżeli pismo podlegające
opłacie zostało wniesione przez adwokata lub radcę prawnego – nie przewidują tygodniowego terminu opłacenia pisma, liczonego
od daty doręczenia postanowienia o odrzuceniu apelacji lub od dnia jego ogłoszenia.
Trybunał Konstytucyjny zauważył w tym kontekście, że spośród zaskarżonych przepisów podstawą prawną ostatecznego orzeczenia
zapadłego wobec skarżącego był jedynie art. 112 ust. 3 u.k.s.s.c. W sprawie nie znalazł natomiast zastosowania art. 112 ust.
2 u.k.s.s.c. nieodnoszący się do pism podlegających określonym rodzajom opłat, które to pisma zostały wniesione przez adwokata,
radcę prawnego lub rzecznika patentowego. Pismem podlegającym opłacie w wypadku skarżącego była bowiem apelacja, a tę wniósł
reprezentujący skarżącego adwokat. W konsekwencji w odniesieniu do art. 112 ust. 2 u.k.s.s.c. postępowanie podlegało umorzeniu
ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
4. Decydujące znaczenie dla umorzenia postępowania w niniejszej sprawie miała przesłanka określona w art. 79 ust. 1 Konstytucji
w związku z art. 53 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK, zgodnie z którą skarga konstytucyjna zawiera wskazanie, które konstytucyjne wolność
lub prawo skarżącego i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone. W jej świetle to na skarżącym ciąży obowiązek
uprawdopodobnienia naruszenia jego praw lub wolności konstytucyjnych. Należy podkreślić, że jeżeli w sprawie nie doszło do
naruszenia praw skarżącego lub skarżący nie potrafi uprawdopodobnić tego naruszenia, to merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej
jest niedopuszczalne (zob. postanowienie TK z 13 lutego 2008 r., sygn. SK 5/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 19).
Trybunał zauważył, że „zawieszenie” biegu terminu uiszczenia opłaty od apelacji, wynikające z art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c.,
obejmuje czas, w którym rozpoznawany jest wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, aż do prawomocnego, oddalającego taki
wniosek rozstrzygnięcia. Wobec niezaskarżalności, w ówczesnym stanie prawnym, postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów
sądowych wydanego przez sąd drugiej instancji (art. 3942 § 11 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od 7 listopada 2019 r. do 30 czerwca 2023 r.), orzeczenie to już z chwilą jego wydania miało
przymiot prawomocności, toteż bieg tygodniowego terminu uiszczenia opłaty za apelację rozpoczynał się z wezwaniem przewodniczącego
do jej opłacenia bądź z dniem doręczenia lub ogłoszenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych. Ani wniesienie
wniosku o uzasadnienie tego postanowienia lub tym bardziej wniesienie na nie niedopuszczalnego zażalenia, ani złożenie wniosku
w trybie art. 380 k.p.c. o kontrolę postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych w toku rozpoznawania zażalenia
na postanowienie o odrzuceniu apelacji nie miało wpływu na bieg terminu opłacenia apelacji. Jeżeli więc sąd drugiej instancji
odmówił zwolnienia od opłaty od apelacji, a strona nie uiściła opłaty lub uiściła ją po terminie, to strona ta mogła wprawdzie
zaskarżyć w trybie art. 380 k.p.c. odmowę zwolnienia od kosztów sądowych, składając zażalenie na postanowienie o odrzuceniu
apelacji, lecz gdy zażalenie to w zakresie zarzutów dotyczących niezaskarżalnego postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty
od apelacji okazało się bezskuteczne, apelacja podlegała odrzuceniu jako nieopłacona w terminie. Gdyby natomiast w takiej
sytuacji strona uiściła opłatę w terminie wynikającym z art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c., nie doszłoby w ogóle do wydania postanowienia
o odrzuceniu apelacji z powodu jej nieopłacenia, a więc odpadłaby możliwość zaskarżenia w trybie art. 380 k.p.c. odmowy zwolnienia
od kosztów sądowych. By otworzyć sobie możliwość kontroli postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, strona musiała
zatem uchybić terminowi wynikającemu z art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c.
Trybunał podkreślił jednak, że – identycznie jak w sprawie rozstrzygniętej postanowieniem Trybunału z 19 marca 2024 r., sygn.
SK 74/22 (OTK ZU A/2024, poz. 36) – wadliwość omawianego rozwiązania wynikała nie tyle z art. 112 ust. 3 u.k.s.s.c., ile z art. 3942 § 11 k.p.c. w zakresie, w jakim w ówczesnym stanie prawnym uniemożliwiał on zaskarżenie postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie
od opłaty sądowej od apelacji wydanego przez sąd drugiej instancji. Należało przy tym przypomnieć, że skarżący jako przedmiot
zaskarżenia w swojej skardze konstytucyjnej wskazał nie tylko art. 112 ust. 2 i 3 u.k.s.s.c., lecz także art. 3942 § 11 k.p.c. Z powodu jednak nieuzyskania przez skarżącego postanowienia o odrzuceniu niedopuszczalnego z mocy prawa zażalenia
na odmowę zwolnienia od kosztów sądowych, Trybunał na etapie wstępnej kontroli odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego
biegu w zakresie dotyczącym art. 3942 § 11 k.p.c.
Co przy tym istotne, w wyroku z 8 maja 2024 r., sygn. SK 59/21 (OTK ZU A/2024, poz. 46), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że
art. 3942 § 11 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwiał zaskarżenie postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od opłaty sądowej od
apelacji wydanego przez sąd drugiej instancji, był niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2, art. 78, art. 176
ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zarzucane art. 3942 § 11 k.p.c. pominięcie prawodawcze zostało zresztą już wcześniej usunięte przez ustawodawcę. Ustawą z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 614), ze skutkiem na 1 lipca 2023 r., znowelizowano
bowiem art. 3942 § 11 pkt 1 k.p.c., w konsekwencji czego zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego
sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia, z wyjątkiem postanowień
wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.
Trybunał uznał zatem, że skarżący nie uprawdopodobnił, by przyczyna naruszenia jego praw lub wolności konstytucyjnych tkwiła
w art. 112 ust. 3 u.k.s.s.c. W konsekwencji również w tym zakresie postępowanie podlegało umorzeniu ze względu na niedopuszczalność
wydania wyroku.
Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce.