Na podstawie art. 106 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: u.o.t.p.TK) zgłaszam zdanie odrębne do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 5 lipca 2023 r. (sygn. K 3/20).

W mojej ocenie, umorzenie postępowania w niniejszej sprawie było przedwczesne i spowodowane nieuprawnionym zredukowaniem zakresu przedmiotowego wniosku do pokrywającego się z problemem poruszonym w wyroku z 20 kwietnia 2020 r., sygn. U 2/20 (OTK ZU A/2020, poz. 61). Trybunał w sposób niezasadny przyjął, że samo uznanie uchwały Sądu Najwyższego w składzie połączonych Izb: Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 23 stycznia 2020 r. (sygn. akt BSA I-4110-1/20, OSNKW nr 2/2020, poz. 7; dalej: uchwała SN) za niezgodną z Konstytucją w wyroku o sygn. U 2/20 przemawia za koniecznością umorzenia postępowania w niniejszej sprawie.

Nadto uważam, że Trybunał nie przeprowadził postępowania w sposób dostatecznie wnikliwy, ani też nie przedstawił wystarczająco obszernego uzasadnienia umorzenia postępowania. Nie poświęcił bowiem żadnej uwagi zakresowi przedmiotowemu wniosku, który niewątpliwie jest szerszy, niż Trybunał uznał w uzasadnieniu niniejszego postanowienia.

W petitum uchwały Krajowa Rada Sądownictwa domagała się kontroli zgodności art. 379 pkt 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.; dalej: k.p.c.) oraz art. 439 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 30, ze zm.; dalej: k.p.k.), rozumianych w ten sposób, że skład sądu jest sprzeczny z prawem lub sąd jest nienależycie obsadzony, jeżeli w składzie Sądu Najwyższego brała udział osoba powołana do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r. poz. 3, ze zm.; dalej: ustawa zmieniająca z 2017 r.), gdyż sędzia tak powołany nie może wykonywać czynności wynikających z powołania, z art. 2, art. 7 w związku z art. 10 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji, w związku z art. 179, art. 180 ust. 1 i 2 Konstytucji, a także art. 188 pkt 1 i 2 w związku z art. 7 Konstytucji oraz art. 379 pkt 4 k.p.c. i art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k., rozumianych w ten sposób, że nienależyta obsada sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. albo sprzeczność składu sądu z przepisami prawa w rozumieniu art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym albo wojskowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy zmieniającej z 2017 r., jeżeli wadliwość procesu powoływania prowadzi, w konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu niezawisłości i bezstronności w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz, U. z 1993 r. nr 61 poz. 284) z art. 2, art. 7 w związku z art. 10 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji w związku z art. 179, art. 180 ust. 1 i 2 Konstytucji, a także art. 188 pkt 1 i 2 w związku z art. 7 Konstytucji.

Zaznaczenia wymaga, że chociaż uzasadnienie wniosku w istocie koncentrowało się na kontestowaniu uchwały SN, to w istocie – co widać na podstawie przywołanego powyżej zakresu przedmiotowego – jego przedmiotem miało być istnienie w przywołanych przez wnioskodawcę przepisach treści normatywnej ukształtowanej przez praktykę orzeczniczą. Trybunał nie przeprowadził jednak żadnej analizy w tym kierunku, koncentrując się na prostym stwierdzeniu, że sama utrata mocy obowiązującej przez uchwałę SN wskutek wyroku o sygn. U 2/20 wystarczy do uznania, że w sprawie nie ma już żadnej materii do rozpoznania.

Trybunał powołał nadto dwa wcześniejsze postanowienia o umorzeniu postępowania, w których odnosił się do kwestii dotyczącej rozumienia przepisów k.p.c. i k.p.k. wskazanych jako przedmiot kontroli również w niniejszym postępowaniu.

W postanowieniu z 2 grudnia 2020 r., sygn. K 5/20 (OTK ZU A/2020, poz. 67) Trybunał wprawdzie umorzył postępowanie, jednakże w punkcie 4.3 uzasadnienia wskazał jednoznacznie, że „[d]la oceny dopuszczalności wydania merytorycznego orzeczenia kluczowe jest zatem to, że zaskarżone przez wnioskodawcę rozumienie art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k., art. 379 pkt 4 k.p.c. oraz art. 83 § 1 ustawy o SN zostało przyjęte jedynie w uchwale SN z 23 stycznia 2020 r. Jest to więc jedyny przypadek, w którym sposób rozumienia przepisów ustawy «znalazł jednoznaczny i autorytatywny wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego». Zarazem jest to jednak uchwała połączonych kilku izb Sądu Najwyższego mająca moc zasady prawnej. Byt prawny uchwały SN z 23 stycznia 2020 r. przesądza zatem o dopuszczalności orzekania przez Trybunał w niniejszej sprawie”. W przypadku tego postanowienia zakres kontroli został oznaczony przez bezpośrednie odesłanie do treści uchwały SN, której niezgodność z Konstytucją została następnie stwierdzona wyrokiem o sygn. U 2/20. Z tego też względu w mojej ocenie nie można uznać sprawy rozpoznanej wówczas przez Trybunał za tożsamą zakresowo z wnioskiem Krajowej Rady Sądownictwa, którym zainicjowano postępowanie w sprawie o sygn. K 3/20.

Z kolei w postanowieniu z 3 grudnia 2020 r., sygn. K 2/20 (OTK ZU A/2021, poz. 8), Trybunał wskazał, że „kwestionowanie wykładni przepisów prawnych nie jest objęte kognicją Trybunału. Niemniej powszechnie przyjęty przez organy stosujące prawo sposób rozumienia przepisów prawa jest nierozdzielnie związany z treścią normatywną tych przepisów, a w konsekwencji – z normami prawnymi konstruowanymi na tle tych przepisów. W takim sensie wykładnia przepisów prawa należy do kognicji Trybunału Konstytucyjnego. Ten wielokrotnie stwierdzał, że jeżeli określony sposób rozumienia przepisu ustawy utrwalił się już w sposób oczywisty, a przede wszystkim jeżeli znalazł jednoznaczny i autorytatywny wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego, to należy uznać, że przepis ten – w procesie stosowania – nabrał takiej właśnie treści, jaką odczytują z nich sądy mające najwyższy autorytet w Polsce. W tym sensie kognicji Trybunału podlega przepis, ale w określonej interpretacji. Kontrola zgodności z Konstytucją jest zatem dopuszczalna w stosunku do takiej treści przepisu, jaką uzyskał on w wyniku «jednolitej, powszechnej i stałej» wykładni sądowej”. W postanowieniu tym – podobnie jak w niniejszej sprawie – zakres kontroli nie został określony poprzez odesłanie do uchwały SN. Trybunał dokonał w nim jednak, wprawdzie bardzo ograniczonej, ale mimo wszystko stwierdzonej w zacytowanym fragmencie uzasadnienia, analizy praktyki orzeczniczej występującej w dniu jego wydania w zakresie kontroli oznaczonym przez Prezydenta.

Ponadto, należy przypomnieć, że do postanowienia w sprawie K 2/20 zostało zgłoszone jedno zdanie odrębne, co ciekawe pochodzące od sędziego będącego sprawozdawcą w niniejszej sprawie. Wskazał w nim wówczas, że „Trybunał Konstytucyjny błędnie uznał, że zachodzą okoliczności dające podstawę do umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania. Uważam, że derogacja uchwały Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r., sygn. akt BSA I 4110 1/20 wyrokiem TK o sygn. U 2/20 nie mogła być przyczyną uznania, że orzekanie w sprawie o sygn. K 2/20 jest niedopuszczalne. Trybunał w żaden sposób nie wyjaśnił, dlaczego rozpatrywanie zgodności przepisów (a raczej norm) będących przedmiotem analizowanego postępowania z wniosku Prezydenta RP zostało pozbawione racji”. W przywołanym zdaniu odrębnym sędzia wskazał ponadto, że Trybunał „[n]ie zbadał (…), czy normy zakwestionowane przez Prezydenta RP w pkt 1 i 2 petitum wniosku, wywodzone z art. 379 pkt 4 k.p.c. oraz art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. rzeczywiście były takie same jak normy ukształtowane uchwałą Sądu Najwyższego o sygn. akt BSA I 4110 1/20”. Powyższe myśli zostały podsumowane stwierdzeniem, że „[g]dyby Trybunał przeprowadził daną ocenę zauważyłby, że porównanie zarzutów wniosku Prezydenta RP z uchwałą Sądu Najwyższego nie daje jednoznacznego wyniku co do treści norm wynikających z k.p.c. i k.p.k. w obu tych dokumentach”.

Zastrzeżenia, które w zacytowanych fragmentach zdania odrębnego zostały podniesione względem postanowienia o sygn. K 2/20, można wysunąć również względem postanowienia w niniejszej sprawie. Trybunał w postanowieniu w niniejszej sprawie nie tylko nie odniósł się w żaden sposób do wskazanego we wniosku zakresu kontroli, ale również nie ustalił, czy wykładnia, o której mowa w treści zarzutów, nie występuje w orzecznictwie niezależnie od bytu uchwały SN.

Trudno nie uznać, że Trybunał powinien był najpierw w sposób rzetelny przeanalizować wskazany przez wnioskodawcę przedmiot i zakres kontroli. Pozwoliłoby to na ustalenie rozbieżności między treścią norm derogowanych przez TK wyrokiem o sygn. U 2/20 a normami zakwestionowanymi przez wnioskodawcę w niniejszej sprawie. W szczególności – jak sugerował sędzia w zdaniu odrębnym do postanowienia o sygn. K 2/20 – Trybunał powinien przed wydaniem postanowienia o umorzeniu postępowania ustalić wszystkie istotne okoliczności w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy. W szczególności mogło to wymagać przeprowadzenia rozprawy i pozwolenia, aby wnioskodawca wyjaśnił, czy i w jaki sposób wyrok o sygn. U 2/20 wpływa na wskazane przez niego rozumienie norm prawnych objętych wnioskiem. Dopiero wówczas Trybunał mógłby przesądzić o konieczności umorzenia postępowania lub też przeciwnie – o potrzebie wydania orzeczenia odnoszącego się w sposób merytoryczny do zaprezentowanych przez wnioskodawcę zarzutów. Oczywiście, Trybunał nadal byłby uprawniony do kontrolowania spełnienia wymogów formalnych wniosku, a rezultat ustaleń w tym zakresie mógłby skutkować orzeczeniem tożsamym, jak wydane. Jednakże uzasadnienie orzeczenia jednoznacznie odnosiłoby się również i do tego aspektu sprawy, czego w postanowieniu o sygn. K 3/20 niewątpliwie brakuje.

Jak już wskazałem, w niniejszej sprawie uzasadnienie wniosku zostało co prawda oparte w znacznej mierze na wykładni zaproponowanej w uchwale SN, jednakże zakres zaskarżenia wskazany w jego petitum nie odnosi się wyroku o sygn. U 2/20 w sposób bezpośredni, co nakazuje przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie należało raczej skupić się na poszukiwaniu istnienia utrwalonej i jednolitej wykładni w brzmieniu wskazanym przez Krajową Radę Sądownictwa, a nie na apriorycznym zanegowaniu jej istnienia.

W mojej ocenie, niniejsza sprawa mogła wymagać merytorycznego rozstrzygnięcia ze strony Trybunału pomimo ogłoszenia wyroku o sygn. U 2/20. W tym celu konieczne byłoby jednak dokonanie pogłębionej analizy praktyki orzeczniczej, a w szczególności przeprowadzenie rozprawy, czego Trybunał zaniechał.