W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 1 lipca 2004 r. zakwestionowano zgodność § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 maja 2003 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, zwanego dalej rozporządzeniem z 2003 r. (Dz. U. Nr 97, poz. 888) oraz § 11 ust. 1 pkt 1 i § 15 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr `163, poz. 1349 ze zm.), zwanego dalej rozporządzeniem z 2002 r., z art. 2 i art. 32 Konstytucji.

Działając na podstawie zaskarżonych przepisów Sąd Rejonowy w Poznaniu – X Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych postanowieniem zawartym w wyroku z 18 grudnia 2004 r. (sygn. akt XP 2311/01) zasądził na rzecz skarżącej zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w kwocie 90 zł. W wyniku rozpoznania wniesionego na to orzeczenie zażalenia Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z 19 marca 2004 r. (sygn. akt VI Pz 37/04) doręczonym skarżącej 1 kwietnia 2004 r. zmienił częściowo zaskarżone orzeczenie przyznając skarżącej dodatkową kwotę z tytułu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, nie uwzględniając jednak jej roszczeń w całości.

Zaskarżony § 1 rozporządzenia z 2003 r. uchylił § 18 rozporządzenia z 2002 r., zgodnie z którym w sprawach będących w toku przed dniem wejścia w życie rozporządzenia stosuje się aż do zakończenia sprawy w danej instancji przepisy dotychczasowe. Biorąc pod uwagę, iż obowiązujące aktualnie stawki są niższe niż przewidziane w uchylonym rozporządzeniu, sytuacja taka godzi, w ocenie skarżącej, w zasadę demokratycznego państwa prawnego, z której wywodzi się m.in. ochronę praw słusznie nabytych (art. 2 Konstytucji). Ponadto skarżąca zarzuca zaskarżonemu przepisowi naruszenie wynikającego z art. 32 Konstytucji zakazu dyskryminacji.

Kolejnemu z zaskarżonych przepisów § 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z 2002 r. ustalającego stawkę minimalną za prowadzenie spraw z zakresu prawa pracy skarżąca zarzuca naruszenie art. 2 i art. 32 Konstytucji poprzez to, iż ustala ją na poziomie niezapewniającym godziwego wynagrodzenia i niepozwalającym pełnomocnikowi nawet odtworzyć kosztów prowadzenia kancelarii. Skarżąca wskazuje na naruszenia: prawa do wynagrodzenia odzwierciedlającego nakład pracy i obciążenia związane z wykonywanymi czynnościami, wynikającego z wyrażonej w art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa prawnego oraz zakazu dyskryminacji, wynikającego z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Naruszenie wyprowadzanego z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji prawa do jednakowego wynagradzania za jednakową pracę lub pracę o jednakowej wartości oraz zakazu dyskryminacji skarżąca wiąże także z wydaniem wskazanych w skardze rozstrzygnięć w oparciu o ostatni z zaskarżonych przepisów tj. § 15 pkt 1 rozporządzenia z 2002 r. W uzasadnieniu zarzutu wskazuje, iż nie do pogodzenia z zasadą demokratycznego państwa prawnego jest dyskryminacja pełnomocnika ustanowionego z urzędu w ten sposób, iż przysługuje mu tylko 150 % stawki minimalnej, podczas gdy pełnomocnikowi „kontraktowemu” – sześciokrotnej stawki minimalnej. Prowadzi to do uzależnienia uprawnień pełnomocnika od podmiotu zobowiązanego do zapłaty wynagrodzenia.

Postanowieniem z 28 października 2004 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej wskazując w uzasadnieniu, iż powołanie się na naruszenie wskazanych w skardze zasad przedmiotowych tj. zasady równości oraz zasady demokratycznego państwa prawnego, w sytuacji, w której nie wskazana zostanie konstytucyjna wolność lub prawo podmiotowe, w zakresie którego do tego naruszenia doszło, nie legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej.

W zażaleniu wniesionym na powyższe postanowienie skarżąca na wstępie podniosła nieprecyzyjność uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, w którym najpierw stwierdzone zostało, iż na naruszenie art. 2 Konstytucji można się powołać tylko wtedy, gdy wskaże się na wynikającą z niego naruszoną wolność lub prawa konstytucyjne nie wysłowione w treści innych przepisów Konstytucji, by w późniejszych wywodach żądać dodatkowego wskazania prawa podmiotowego i to wynikającego z innego przepisu ustawy zasadniczej. Niespójność powyższa uniemożliwia, w ocenie skarżącej, ustosunkowanie się do wysuniętych zarzutów. W dalszej kolejności skarżąca wskazuje, iż wywiązała się z obowiązku wskazania, jakie konstytucyjne wolności i prawa, i w jaki sposób zostały naruszone. W uzasadnieniu swojej tezy skarżąca odwołuje się do treści art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, gdzie wyraźnie powiedziane zostało, iż skarżący wskazać winien te prawa lub wolności, które jego zdaniem zostały naruszone. Sformułowanie to zapewnia, w ocenie skarżącej, subiektywną relatywizację naruszenia praw konstytucyjnych do konkretnego przypadku.

W dalszej części zażalenia skarżąca wskazuje na możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej opierając się wyłącznie na zarzucie naruszenia art. 32 (zasady równości), względnie art. 2 (zasady demokratycznego państwa prawnego. W uzasadnieniu swojego stanowiska powołano się na zdanie odrębne do postanowienia TK z 24 października 2001 r. (SK 10/01), w którym stwierdzone zostało, iż art. 32 Konstytucji formułuje także prawo podmiotowe jednostki. W ocenie skarżącej art. 32 Konstytucji należy odczytywać jako nakaz równego traktowania wszystkich we wszelkich działaniach władzy publicznej, zaś „przedmiotem konstytucyjnie skarżonego przepisu może być norma, która wprost nie narusza konstytucyjnych praw i wolności, ale w sposób nierówny traktuje obywateli w obszarze narzuconych im obowiązków lub przyznanych praw”. Zaskarżony przepis § 15 pkt 1 rozporządzenia z 2002 r. tylko z tego względu na fakt, iż płatnikiem jest Skarb Państwa ogranicza uprawnienie pełnomocnika do wynagrodzenia do wysokości 150 % stawki minimalnej; w innym przypadku wynagrodzenie wynosi 6-krotną wysokość stawki minimalnej. Uzasadniając dopuszczalność powołania się na naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego i stanowiącą jej konkretyzację zasady ochrony praw słusznie nabytych skarżąca podnosi, iż „kryterium demokratycznego państwa prawnego wielokrotnie stanowi samodzielną podstawę ochrony praw obywatelskich bez odniesienia do normy szczególnej”. Naruszenia ochrony praw słusznie nabytych upatruje skarżąca w uchyleniu przez zaskarżony § 1 rozporządzenia z 2003 r. § 18 rozporządzenia z 2002 r., w efekcie czego brak było podstaw do uzyskania kosztów zastępstwa procesowego w wysokości obowiązującej w dniu rozpoczęcia obsługi prawnej – tj. 200 % stawki minimalnej, zamiast w aktualnie obowiązującej wysokości – 150% tej stawki.

W końcowej części zażalenia skarżąca wskazuje, iż Konstytucja wprost nie zawiera normy gwarantującej godziwy dochód, bądź jakikolwiek dochód z prowadzonej samodzielnie działalności zarobkowej. Zdaniem skarżącej niedopuszczalne jednak jest, aby demokratyczne państwo prawa wymuszało wykonywanie zawodu „na rzecz” Skarbu Państwa lub klienta „za darmo” na poziomie nie pozwalającym odtworzyć kosztów prowadzonej działalności.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna stanowi specjalny środek ochrony konstytucyjnych praw lub wolności, którego wniesienie uwarunkowane zostało uprzednim spełnieniem szeregu przesłanek wynikających czy to z przepisów Konstytucji, czy też ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm). Zgodnie z zawartymi tam wymogami przedmiotem kontroli Trybunału przeprowadzanej w trybie skargi konstytucyjnej mogą być tylko takie przepisy, których zastosowanie w konkretnej sprawie skarżącego doprowadziło do naruszenia przysługujących mu praw lub wolności, znajdujących swoje zakorzenienie w Konstytucji. Z tego względu warunkiem sine qua non przekazania skargi do merytorycznego rozpoznania jest co najmniej uprawdopodobnienie, iż w sprawie, w związku z którą wystąpiono do Trybunału Konstytucyjnego, rzeczywiście doszło do naruszenia wskazanego przez skarżącego prawa lub wolności konstytucyjnej.

W skardze konstytucyjnej stanowiącej przedmiot wstępnego rozpoznania skarżąca powołuje się na naruszenie zasady praw nabytych mającej swoje zakorzenienie w zasadzie demokratycznego państwa prawnego, o której mowa w art. 2 Konstytucji. Naruszenie powyższej zasady wiążę skarżąca z faktem uchylenia przez zaskarżony § 1 rozporządzenia z 2003 r. przepisu rozporządzenia z 2002 r. (§ 18) zgodnie z którym w sprawach będących w toku przed dniem wejścia w życie rozporządzenia stosuje się aż do zakończenia sprawy w danej instancji przepisy dotychczasowe. W konsekwencji doszło do realnego obniżenia przewidzianych stawek wynagrodzenia za prowadzone przez pełnomocników sprawy w toku ich trwania. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego orzekającego w niniejszym składzie, nie można legitymacji do wniesienia skargi konstytucyjnej wywodzonej z naruszenia zasady ochrony praw nabytych ograniczać, jak uczynił to Trybunał w zaskarżonym postanowieniu, wyłącznie do sytuacji, w której prawo nabyte ma charakter konstytucyjny. Za prawo konstytucyjne w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji można uznać także zasadę ochrony praw nabytych, w zakresie w jakim gwarantuje przysługujące już podmiotowi prawo do wynagrodzenia za wykonywaną pracę. Uzasadniając słuszność powyższej tezy można odwołać się także do stanowiska, jakie zajął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 maja 2001 r. (K 19/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 82) w którego uzasadnieniu stwierdzono, iż „przepisy konstytucyjne, a w szczególności art. 65 i art. 2 w części odwołującej się do zasad sprawiedliwości społecznej, dają pełną podstawę do uznania zasady sprawiedliwego (godziwego) wynagradzania za świadczoną pracę jako założenia o randze konstytucyjnej. Trybunał w tym wyroku nie podzielił poglądu, jakoby sprawiedliwe i godziwe wynagrodzenie wyznaczone było przez wartość pracy, o której decydują prawa rynku, zatem aby miało ono odzwierciedlać nakład pracy i obciążenia kosztowe związane z wykonywanymi czynnościami, jak postuluje skarżąca. Jednakże poprzez stwierdzenie, iż niezależnie „od wartości rynkowej praca ma być wynagradzana godziwie w takim rozumieniu, iż wystarcza na zaspokojenie pewnych uzasadnionych potrzeb życiowych jednostki (minimalnego standardu godnego życia)” dał podstawy do przyjęcia, iż wynagrodzenie które nie pokrywa nawet kosztów związanych ze świadczeniem określonej pracy nie może być uznane za godziwe wynagrodzenie. Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, iż zmniejszenie przysługującego skarżącej na podstawie obowiązujących przepisów wynagrodzenia w trakcie wykonywania pracy, za którą było przewidziane, stanowi nie tylko naruszenie zasady ochrony praw słusznie nabytych, co pozwalałoby kwestionować w trybie skargi konstytucyjnej § 1 rozporządzenia z 2003 r., ale także wysokość stawki wynikająca z kolejnego z zaskarżonych przepisów tj. § z 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia z 2002 r. narusza prawo konstytucyjne, które na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji, może być chronione w trybie skargi konstytucyjnej.

Legitymacji do wniesienia skargi konstytucyjnej skarżąca upatruje także w naruszeniu zasady równości, do którego doszło poprzez uzależnienie wysokości otrzymywanego wynagrodzenia od tego, kim jest podmiot zobowiązany do jego uiszczenia; jeżeli jest nim Skarb Państwa pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu przysługuje tylko 150% stawki minimalnej; pełnomocnikowi „kontraktowemu” zagwarantowana została sześciokrotna stawka minimalna. Naruszenie zasady równości wiąże skarżąca zatem z faktem istnienia odmiennych stawek minimalnych dla pełnomocników prowadzących sprawę z urzędu, w stosunku do których stroną zobowiązaną jest Skarb Państwa, w porównaniu do tzw. pełnomocników kontraktowych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego wyrażonym w wydanym w pełnym składzie postanowieniu z 24 października 2001 r. (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225) brak jest podstaw do zaakceptowania tezy, zgodnie z którą art. 32 Konstytucji statuuje konstytucyjne prawo podmiotowe, którego treścią jest nakaz równego traktowania wszystkich we wszelkich działaniach władzy publicznej. Nie oznacza to jednakże, iż niezasadna jest teza wyrażona we wniesionym zażaleniu, zgodnie z którą „przedmiotem konstytucyjnie skarżonego przepisu może być norma, która wprost nie narusza konstytucyjnych praw i wolności, ale w sposób nierówny traktuje obywateli w obszarze narzuconych im obowiązków lub przyznanych praw”. W sprawie, w związku z którą wystąpiono do Trybunału Konstytucyjnego, legitymację prawną wywodzi się z naruszenia zasady równości w zakresie przysługującego skarżącej prawa do godziwego wynagrodzenia za wykonaną pracę. Wprawdzie, jak podkreśla sama skarżąca we wniesionym zażaleniu, uprawnienie do uzyskiwania dochodów (godziwych dochodów) z prowadzonej samodzielnie działalności zarobkowej nie stanowi prawa konstytucyjnego, jednakże niniejsza sprawa dotyczy sytuacji, w której wynagrodzenie z takiej działalności w tej szczególnej sytuacji zostało ustalone, a potem ograniczone bezpośrednio w przepisach aktu normatywnego. Tak ustalone wynagrodzenie za pracę stanowi prawo majątkowe, które podlega ochronie bezpośrednio na podstawie przepisów Konstytucji, tj. art. 64 ust. 2 zgodnie z którym: „Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej”. Mając powyższe na względzie przyjąć należy, iż naruszenie zasady równości w zakresie powyższego prawa majątkowego może legitymować do wniesienia skargi konstytucyjnej. Nie budzi bowiem wątpliwości Trybunału Konstytucyjnego, iż ustalenie wysokości wynagrodzenia aktem normatywnym nie powinno prowadzić do dyskryminacji osoby, której ono dotyczy w porównaniu do innych podmiotów wykonujących identyczną pracę. Zaskarżone przepisy, co wywodzi skarżąca we wniesionej skardze konstytucyjnej, do takiej sytuacji prowadzą.

Biorąc powyższe pod uwagę, a także fakt, iż jedyną podstawę odmowy nadania dalszego biegu niniejszej skardze konstytucyjnej zaskarżonym postanowieniem z 28 października 2004 r. stanowiło niewskazanie prawa konstytucyjnego o charakterze podmiotowym należało orzec, jak w sentencji