1. W skardze konstytucyjnej z 3 października 2006 r. oraz w piśmie z 21 maja 2007 r., stanowiącym uzupełnienie braków formalnych skargi, Helena i Bogusław Pelarowie (dalej: skarżący) zakwestionowali zgodność art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32, art. 77 ust. 2 w związku z art. 32 oraz art. 78 Konstytucji.

1.1. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym i prawnym:

Postanowieniem z 14 lutego 2006 r. Sąd Rejonowy w Cieszynie oddalił wniosek skarżących o stwierdzenie nabycia prawa własności nieruchomości przez zasiedzenie. Od wskazanego postanowienia skarżący wnieśli apelację, która postanowieniem Sądu Rejonowego w Cieszynie z 3 kwietnia 2006 r. (sygn. akt I Ns 839/05) została odrzucona z uwagi na brak uiszczenia opłaty stałej. W uzasadnieniu sąd ten podniósł, że do apelacji wniesionej przez skarżących zastosowanie miały przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych), a zatem apelacja taka podlegała opłacie stałej w wysokości 2000 zł. Stanowisko Sądu Rejonowego w Cieszynie podtrzymał Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej, który postanowieniem z 13 czerwca 2006 r. (sygn. akt II Cz 456/06) oddalił zażalenie skarżących na postanowienie odrzucające apelację. Sąd drugiej instancji podkreślił, że zgodnie z art. 1302 § 3 k.p.c. wniesienie przez radcę prawnego apelacji podlegającej opłacie stałej bez jednoczesnego uiszczenia tej opłaty powoduje odrzucenie apelacji.

1.2. Uzasadnienie skargi konstytucyjnej oparte zostało na następujących argumentach:

W zakresie zarzutu niezgodności art. 1302 § 3 k.p.c. z art. 2 Konstytucji skarżący podnieśli, że przepis ten, przewidując odrzucenie apelacji nieopłaconej lub nienależycie opłaconej – bez możliwości usunięcia tego braku – jeżeli środki zaskarżenia są wnoszone przez profesjonalnego pełnomocnika, narusza zasadę przyzwoitej legislacji, w szczególności zasadę zakazu nadmiernej ingerencji, która wymaga od ustawodawcy, aby środki stosowane do osiągnięcia założonego celu były proporcjonalne. Według skarżących, nie jest środkiem proporcjonalnym pozostawianie bez rozpoznania (odrzucenie) wniesionych środków odwoławczych tylko i wyłącznie z uwagi na brak należnej opłaty w sytuacji, w której strona mogłaby opłatę złożyć w zakreślonym terminie bez uszczerbku dla swojego prawa do skutecznego zaskarżenia orzeczenia. Skarżący podkreślili, że „wobec obowiązywania przez blisko 39 lat ustawy o kosztach sądowych, na mocy której strony zawsze były wzywane do uzupełnienia braków formalnych (fiskalnych) pism procesowych, to w myśl zasady racjonalnej legislacji, wprowadzenie nowej kategorii wymagań wymagało zastosowania takiej formuły, w której ujemne skutki prawne wiązane byłyby dla stron jedynie z przypadkami oczywiście rażących naruszeń fiskalnych państwa i zgodnie z zasadą proporcjonalności – dotyczyłyby wszystkich bez wyjątku uczestników obrotu prawnego”.

Uzasadniając natomiast zarzut niezgodności art. 1302 § 3 k.p.c. z art. 32 Konstytucji, skarżący wskazali, że zakwestionowany przepis różnicuje sytuację strony w zależności od tego, czy reprezentuje ją profesjonalny pełnomocnik, podczas gdy kryterium to jest nieistotne z punktu widzenia funkcji, jaką przypisuje się opłacie za wnoszone pismo.

W ocenie skarżących, zakwestionowany przepis jest również niezgodny z art. 77 ust. 2 w związku z art. 32 Konstytucji, ponieważ prowadzi do zamknięcia drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw lub wolności w przypadku nieuiszczenia opłaty sądowej od pisma wnoszonego przez profesjonalnego pełnomocnika, podczas gdy art. 1302 § 1 i 2 k.p.c., mające tę samą ratio legis, dają w podobnej sytuacji możliwość powtórnego złożenia pisma, ze skutkiem od daty pierwszego wniesienia. W związku z tym skarżący uznają, że art. 1302 § 3 k.p.c. różnicuje w sposób nieuzasadniony sytuację podmiotów – stron postępowania cywilnego, w zależności od treści lub celu wnoszonego pisma procesowego. Skarżący podkreślili, że „jeżeli celem ustawodawcy było oszczędzenie czasu pracy sądów oraz kosztów postępowania, w tym również kosztów biurowych, to za pomocą takiego sformułowania przepisów nie można zarazem zamykać stronom drogi sądowej (…) oraz pozbawiać stron prawa do zaskarżenia orzeczenia organu pierwszej instancji”. W konkluzji skarżący stwierdzili, że zakwestionowany przepis jest niezgodny z art. 77 ust. 2 w związku z art. 32 Konstytucji oraz z art. 78 Konstytucji, ponieważ wyłącza możliwość skutecznego zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji, wyłącznie ze względu na fiskalne interesy państwa.

2. Marszałek Sejmu w piśmie z 8 maja 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) – w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 1302 § 3 k.p.c. z art. 32 Konstytucji ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia, w pozostałym zaś zakresie ze względu na zbędność wydania orzeczenia.

W uzasadnieniu stanowiska Marszałek Sejmu dokonał analizy skutków prawnych dla toczącego się postępowania, wynikających z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 17 listopada 2008 r., sygn. SK 33/07 (OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154). Marszałek Sejmu doszedł do wniosku, że zestawienie treści sentencji wyroku w sprawie o sygn. SK 33/07 z zakresem zaskarżenia w rozpoznawanej sprawie pozwala stwierdzić, iż w obu postępowaniach zachodzi zarówno tożsamość zaskarżonego art. 1302 § 3 k.p.c. w identycznych zakresach jego stosowania, jak i tożsamość w odniesieniu do wzorców kontroli (za wyjątkiem art. 32 Konstytucji). Z tych względów Marszałek Sejmu uznaje, że postępowanie w zakresie badania zakwestionowanej regulacji z art. 2, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji podlega umorzeniu ze względu na zbędność orzekania.

Zajmując stanowisko odnośnie do zarzutu naruszenia art. 32 Konstytucji, Marszałek Sejmu odwołał się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w którym podkreśla się ograniczony zakres dopuszczalności zastosowania art. 32 Konstytucji jako wzorca kontroli konstytucyjności prawa w trybie skargi konstytucyjnej. Z dotychczasowego, ugruntowanego dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego wynika bowiem, że co do zasady jest niedopuszczalne, by art. 2 Konstytucji (ustanawiający zasadę demokratycznego państwa prawnego) oraz art. 32 Konstytucji (ustanawiający zasadę równości) stanowiły samodzielne wzorce kontroli konstytucyjności prawa. W konsekwencji Marszałek uznaje, że ze względów formalnych skarga konstytucyjna w odniesieniu do art. 32 Konstytucji jest niedopuszczalna.

3. W piśmie z 5 listopada 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który stwierdził, że postępowanie w zakresie badania zarzutu niezgodności art. 1302 § 3 k.p.c. z art. 2, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania, natomiast w zakresie badania zarzutu naruszenia art. 32 Konstytucji – ze względu na niedopuszczalność orzekania.

Prokurator Generalny w pierwszej kolejności zwrócił uwagę, że przedmiotem badania w rozpoznawanej sprawie nie jest cały art. 1302 § 3 k.p.c., lecz „dekodowana z [tego] przepisu norma prawna, zgodnie z którą sąd odrzuca nieopłaconą apelację, wniesioną przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty”. Wskazał ponadto, że w kwestii zgodności tej normy z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się już w wyroku z 17 listopada 2008 r. (sygn. SK 33/07), stwierdzając, że nie narusza ona art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji. W związku z tym Prokurator Generalny uznał, że skoro przedmiot kontroli oraz powołane jako wzorce kontroli postanowienia Konstytucji w rozpoznawanej skardze i w sprawie o sygn. SK 33/07 są tożsame, skarga w tym zakresie podlega umorzeniu z uwagi na zbędność wydania orzeczenia.

Ponadto Prokurator Generalny uznał, że ocena zaskarżonego przepisu w kontekście art. 32 Konstytucji nie jest jednak możliwa ze względu na szczególny charakter tego wzorca. Art. 32 Konstytucji wyraża przede wszystkim zasadę ogólną i powinien być odnoszony do konkretnych postanowień Konstytucji, określających prawa podmiotowe jednostki. Skoro więc nie wyraża on samoistnego prawa konstytucyjnego, które może być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej, a w zakresie pozostałych wzorców zachodzi zbędność orzekania – postępowanie w tym zakresie powinno zostać umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarżący wnieśli o zbadanie zgodności art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 32, art. 77 ust. 2 w związku z art. 32 oraz art. 78 Konstytucji.

Art. 1302 § 3 k.p.c. przed 1 lipca 2009 r. miał następujące brzmienie: „Sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia”.

Zaskarżony przepis utracił moc obowiązującą 1 lipca 2009 r. na skutek uchylenia art. 1302 § 3 i 4 k.p.c. przez art. 1 pkt 3 lit. a ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571; dalej: ustawa nowelizująca k.p.c.). Art. 1302 k.p.c. w nowym brzmieniu stanowi: „Art. 1302 § 1. Pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu.

§ 2. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z przyczyn określonych w § 1 strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny.

§ 3. (uchylony).

§ 4. (uchylony).

§ 5. Przepisu § 1 nie stosuje się, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia”.

W związku z tym, że zaskarżony przepis utracił moc obowiązującą z chwilą wejścia w życie ustawy nowelizującej k.p.c., wstępnego rozstrzygnięcia wymaga kwestia dopuszczalności badania zgodności art. 1302 § 3 k.p.c. ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) postępowanie umarza się na posiedzeniu niejawnym, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Wyjątek od tej reguły przewiduje art. 39 ust. 3 ustawy o TK, który stanowi, że art. 39 ust. 1 pkt 3 nie stosuje się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne do ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

„Przesłanką uzasadniającą kontrolę konstytucyjności przepisu jest ustalenie, że zachodzi związek pomiędzy daną regulacją a ochroną konstytucyjnych praw i wolności. Związek ten zachodzi wówczas, gdy spełnione są trzy przesłanki:

– po pierwsze, przepis będący przedmiotem oceny zawiera treści normatywne odnoszące się do sfery praw i wolności konstytucyjnie chronionych;

– po drugie, nie istnieje żaden instrument prawny (poza ewentualnym uznaniem przepisu za niekonstytucyjny), który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie, zanim ów przepis utracił moc obowiązującą;

– po trzecie, ewentualna eliminacja danego przepisu z systemu prawnego stanowić będzie skuteczny środek przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej” (wyrok z 21 maja 2001 r., sygn. SK 15/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 85).

Ponadto zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego przepis, którego konstytucyjność została zakwestionowana we wniosku, pytaniu prawnym lub skardze konstytucyjnej, zachowuje moc obowiązującą, w rozumieniu art. 39 ust. 1 ustawy o TK, dopóty, dopóki na jego podstawie są lub mogą być podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, a utrata mocy obowiązującej, jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, następuje dopiero wówczas, gdy dany akt normatywny nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości (por. wyroki z: 12 grudnia 2006 r., sygn. P 15/05, OTK ZU nr 11/A/2006, poz. 171; 22 października 2002 r., sygn. SK 39/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 66; 14 listopada 2000 r., sygn. K 7/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 259).

W świetle przedstawionych rozważań Trybunał Konstytucyjny uznaje, że w rozpoznawanej sprawie zostały spełnione przesłanki wskazujące na konieczność objęcia kontrolą konstytucyjności przepisu nieobowiązującego już w chwili orzekania. Art. 1302 § 3 k.p.c. zawiera treści normatywne odnoszące się do sfery konstytucyjnie chronionego prawa do dochodzenia swoich praw na drodze sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji) oraz prawa do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji). Postanowienie Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z 13 czerwca 2006 r. (sygn. akt II Cz 456/06) o oddaleniu zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego w Cieszynie z 3 kwietnia 2006 r. o odrzuceniu apelacji (sygn. akt I Ns 839/05) jest prawomocne i nie przysługują od niego środki odwoławcze w ramach drogi prawnej. Nie istnieje zatem inny środek prawny, który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej na podstawie nieobowiązującego art. 1302 § 3 k.p.c. Ponadto jedynie ewentualne stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu umożliwiłoby przywrócenie ochrony praw naruszonych przez obowiązywanie kwestionowanego przepisu.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny uznaje, że w rozpoznawanej skardze konstytucyjnej zostały spełnione ustawowe przesłanki dopuszczalności kontroli zakwestionowanego art. 1302 § 3 k.p.c., pomimo utraty przez niego mocy obowiązującej.

2. Zakres zaskarżenia.

Zakwestionowany w rozpoznanej skardze konstytucyjnej przepis mieści w sobie kilka norm dotyczących procesowych skutków wniesienia przez profesjonalnego pełnomocnika strony różnych środków odwoławczych i środków zaskarżenia, obarczonych brakami fiskalnymi. Przedstawione w rozpoznawanej skardze konstytucyjnej zarzuty nie odnoszą się jednak do wszelkich środków odwoławczych oraz środków zaskarżenia przewidzianych w zakwestionowanym przepisie. Ze względu na specyfikę skargi konstytucyjnej, która jako środek służący inicjowaniu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym ma charakter abstrakcyjno-konkretny, szersze ujęcie zarzutu w rozpatrywanej sprawie nie mogłoby doprowadzić do skutecznego zainicjowania postępowania przed Trybunałem w zakresie dotyczącym pełnej regulacji zawartej w art. 1302 § 3 k.p.c. Art. 79 ust. 1 Konstytucji wyraźnie odróżnia bowiem skargę konstytucyjną od innych przewidzianych w Konstytucji środków ochrony wolności i praw, w kontekście których mówi się o „naruszonych wolnościach lub prawach” (art. 80, art. 77 ust. 2) i o „niezgodności z prawem” (art. 77 ust. 1). Wynika stąd szczególny, „kwalifikowany” i ograniczony pod względem przedmiotowym charakter skargi konstytucyjnej jako nadzwyczajnego i subsydiarnego instrumentu ochrony wolności i praw konstytucyjnych. Zatem przesłanki dopuszczalności skargi konstytucyjnej należy interpretować w sposób ścisły, zgodny ze swoistym charakterem tego środka prawnego.

Choć z petitum skargi nie wynika, w jakim zakresie skarżący kwestionują art. 1302 § 3 k.p.c., to zarówno analiza stanu faktycznego, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty rozpatrywaną skargą konstytucyjną, jak i uzasadnienie skargi wskazuje, że w istocie zakres zaskarżenia dotyczy tylko jednego ze środków odwoławczych wymienionych w zaskarżonym przepisie, a mianowicie – apelacji. Pełnomocnik skarżącej wniósł zażalenie na postanowienie sądu odrzucające apelację na podstawie art. 1302 § 3 k.p.c. z powodu jej nienależytego opłacenia. Zażalenie wniesione na powyższe postanowienie Sądu Rejonowego zostało oddalone postanowieniem Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej z 13 czerwca 2006 r. Przedmiotem zaskarżenia podlegającym badaniu przez Trybunał Konstytucyjny jest więc norma wywiedziona z art. 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się on do apelacji.

3. Umorzenie postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku.

Kwestionowany przez skarżących art. 1302 § 3 k.p.c. był już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego w kontekście niektórych wzorców konstytucyjnych, które powołane zostały w niniejszej skardze konstytucyjnej. Wyrokiem z 17 listopada 2008 r. (sygn. SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154) Trybunał orzekł między innymi, że art. 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w jakim przewiduje, że sąd odrzuca nieopłaconą apelację wniesioną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, jest zgodny z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji.

W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. SK 33/07 Trybunał Konstytucyjny poczynił ustalenia, które w dużej mierze odnoszą się do zarzutów, jakie skarżący podnieśli w rozpoznawanej skardze. Jest to konsekwencja wynikająca nie tylko ze wskazania tożsamego przedmiotu zaskarżenia, lecz także tego, że Trybunał oceniał jego zgodność z tymi samymi normami konstytucyjnymi, które skarżący obecnie powołali jako wzorce kontroli.

Dokonując oceny obowiązków procesowych zawodowych pełnomocników i negatywnych skutków wywodzonych z ich niedochowania, Trybunał zauważył m.in.: „Nie można natomiast mówić o nadmiernym rygoryzmie, jeżeli strona postępowania zastąpiona jest w postępowaniu przed sądem powszechnym przez adwokata, radcę prawnego czy rzecznika patentowego. Z samej bowiem istoty zastępstwa procesowego wypełnianego przez profesjonalnego pełnomocnika wynika uprawnione założenie, że pełnomocnik ten będzie działał fachowo, zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą oraz należytą starannością”.

Rozpoznając zarzut niezgodności kwestionowanego przepisu z art. 2 Konstytucji, Trybunał w sprawie o sygn. SK 33/07 zwrócił uwagę, że „skarżący nie przedstawił zarzutów dotyczących trybu wprowadzenia [zaskarżonego przepisu] do porządku prawnego. W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, że brak dostatecznej precyzji i niejasność regulacji może być samoistną podstawą orzeczenia niekonstytucyjności przepisu tylko wówczas, gdy nie jest możliwe ustalenie jego treści w drodze wykładni. Orzeczenie tej treści stanowi zatem środek o charakterze ultima ratio (zob. postanowienie TK z 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36 oraz wyrok z 16 grudnia 2003 r., sygn. SK 34/03, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 102). W rozpoznawanej skardze konstytucyjnej sytuacja taka nie zachodzi. Zakwestionowane przepisy zostały uchwalone zgodnie z zasadami poprawnej legislacji, ich treść nie budzi wątpliwości interpretacyjnej, zaś jednolite orzecznictwo ukształtowało sposób ich rozumienia w sposób trwały. Tym samym są one zgodne z art. 2 Konstytucji”.

Należy nadmienić, że do zarzutu braku precyzji art. 1302 § 3 k.p.c., w wyniku czego miałaby być dopuszczalna również taka jego interpretacja, że sąd odrzuci każde pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego zawierające środek odwoławczy lub środek zaskarżenia, podlegające opłacie stałej lub stosunkowej obliczonej od wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej przez stronę, Trybunał Konstytucyjny ustosunkował się w sposób bardzo obszerny w sprawie o sygn. SK 26/07 (postanowienie z 8 czerwca 2009 r., OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 92). W przywołanym postanowieniu Trybunał stwierdził, że orzecznictwo sądowe, literatura przedmiotu oraz orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego nadały art. 1302 § 3 k.p.c. rozumienie inne niż wspomniane wyżej, które było wskazywane przez skarżącego. W wyroku z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06 (OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161), Trybunał, dokonując analizy systemu wnoszenia opłat sądowych i skutków ich nieziszczenia, wyjaśnił, że: „Zgodnie z art. 1262 § 1 k.p.c. sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona opłata. Sam obowiązek wniesienia opłaty wynika z ustawy o kosztach sądowych z 2005 r. Należy jednak zauważyć, że co do zasady nieuiszczenie opłaty przy wniesieniu pisma nie stanowi podstawy do jego zwrotu lub pozostawienia bez biegu, lecz powoduje podjęcie czynności zmierzających do usunięcia wadliwości pisma procesowego w zakresie takiego braku. Zgodnie z art. 130 § 1 k.p.c., jeżeli pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub jeżeli od pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia go w terminie tygodniowym. Dopiero po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu (art. 130 § 2 k.p.c), natomiast pismo poprawione lub uzupełnione w terminie wywołuje skutki od chwili jego wniesienia (art. 130 § 3 k.p.c.)”.

Z kolei w postanowieniu z 8 czerwca 2009 r. w sprawie o sygn. SK 26/07 Trybunał zwrócił uwagę, że „od wspomnianej zasady wezwania do uzupełnienia braku opłaty ustawodawca przewidział wyjątki w art. 1302 k.p.c., wprowadzając pewne zróżnicowania dotyczące poszczególnych sytuacji procesowych. Zgodnie z art. 1302 § 1 k.p.c. pismo wniesione przez profesjonalnego pełnomocnika (adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy), które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty. Jednak w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma strona może uiścić brakującą opłatę; jeżeli strona dokonała tego we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia (art. 1302 § 2 i 4 k.p.c.). Natomiast jeżeli chodzi o środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, sąd odrzuca je bez wezwania o uiszczenie opłaty (art. 1302 § 3 i 4 k.p.c.)”.

W sprawie o sygn. SK 33/07 Trybunał Konstytucyjny odniósł się również do zarzutu naruszenia przez zakwestionowany przepis art. 77 ust. 2 oraz art. 78 Konstytucji. W wyroku tym Trybunał stwierdził, że „z treści art. 77 ust. 2 nie można interpretować wymogów związanych z prawem do zaskarżenia orzeczeń sądowych oraz liczbą instancji, w których sprawa musi być rozpoznana (...) Art. 1302 § 3 k.p.c. nie wpływa na zamknięcie drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że kontrolowany przepis nie narusza art. 77 ust. 2 Konstytucji”.

W przywoływanym orzeczeniu o sygn. SK 33/07 Trybunał przypomniał wcześniejsze orzecznictwo w kwestii możliwości naruszenia prawa do rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji, wskazując, że może ono być naruszone zarówno bezpośrednio – poprzez wyłączenie możliwości wniesienia środka odwoławczego – jak i pośrednio – przez ustanowienie takich warunków jego wniesienia, które znacząco utrudniają skorzystanie z tego środka (por. wyrok z 12 marca 2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14). Odnośnie do wzorca wynikającego z art. 78 Konstytucji, Trybunał stwierdził, że „kwestia wyłączenia prawa do zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji nie zachodzi, tym samym nie można mówić o bezpośrednim naruszeniu prawa wynikającego z art. 78 Konstytucji. Prawo to bowiem zagwarantowane zostało w zakwestionowanych przepisach prawa. Skarżący skorzystał z niego w sposób nieprawidłowy” (sygn. SK 33/07). W kwestii pośredniego naruszenia wskazał natomiast, że rygoryzm przewidziany dla pism procesowych wnoszonych przez profesjonalnego pełnomocnika nie może zostać uznany za nadmierny.

Podsumowując kwestię naruszenia prawa do sądu, wskazał, że: „Brak jest podstaw do uznania, że nałożony przez ustawodawcę rygoryzm związany z odrzuceniem nieopłaconej apelacji wniesionej przez stronę reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika narusza prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji, a tym samym prawo do sądu”.

Rozstrzygnięcie w sprawie o sygn. SK 33/07 ma istotne znaczenie dla niniejszego postępowania. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. W wypadku wystąpienia jedynie tożsamości przedmiotowej, a więc gdy kwestia konstytucyjności przepisu została ostatecznie rozstrzygnięta, zachodzi przesłanka ne bis in idem, prowadząca do uznania orzekania za zbędne (por. postanowienia TK z: 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218 i 25 lutego 2004 r., sygn. K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15). W sprawie o sygn. U 6/00 (z 26 czerwca 2001 r., OTK ZU nr 5/2001, poz. 122) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że pojęcie „zbędny” w języku ogólnym oznacza „zbyteczny”, „niepotrzebny”, „nieużyteczny”, „niekonieczny”. Pojęcie to wyraża więc ocenę i wybór rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego w kategoriach pragmatycznych.

Mając na uwadze zaistnienie przesłanki ne bis in idem, w związku z wyrokiem z 17 listopada 2008 r. (sygn. SK 33/07), postępowanie w rozpoznawanej skardze konstytucyjnej, w zakresie badania zgodności art. 1302 § 3 k.p.c. z art. 2, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji, należało umorzyć ze względu na zbędność wydania wyroku, gdyż kwestionowane przepisy, a także wzorce kontroli są w obu sprawach tożsame.

Na marginesie rozważań Trybunał Konstytucyjny zauważa, że rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 33/07 skutkowało umorzeniem, wobec zaistnienia przesłanki ne bis in idem, innych postępowań, w których przedmiotem zaskarżenia był art. 1302 § 3 k.p.c. w tym samym zakresie zastosowania, a także w kontekście tych samych wzorów kontroli (por. postanowienia TK z: 3 marca 2009 r., sygn. P 67/07, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 32; 2 czerwca 2009 r., sygn. SK 36/08, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 89; 8 czerwca 2009 r., sygn. SK 26/07; 21 lipca 2009 r., sygn. SK 61/08, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 120).

4. Umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Wśród wskazanych wzorców kontroli konstytucyjnej zaskarżonego art. 1302 § 3 k.p.c., obok art. 2, art. 77 ust. 2 oraz art. 78, skarżący wskazali również art. 32 Konstytucji. Powołanie tego wzorca kontroli nie podważa jednak dotychczasowych ustaleń Trybunału Konstytucyjnego dokonanych w sprawie o sygn. SK 33/07. Przede wszystkim należy zauważyć, że dodatkowo wskazany przez skarżących wzorzec jest wzorcem związkowym, a więc takim, który uzupełnia (dopełnia) podstawowe wzorce kontroli, w tym wypadku art. 77 ust. 2 Konstytucji oraz art. 78 Konstytucji. Ze względu na to, że art. 1302 § 3 k.p.c. był już przedmiotem kontroli w kontekście art. 2, art. 77 ust. 2 oraz art. 78 Konstytucji w sprawie o sygn. SK 33/07 i w tym zakresie Trybunał umorzył postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku, do rozpatrzenia pozostaje jedynie zarzut naruszenia przez zakwestionowany przepis art. 32 Konstytucji. Jest to bowiem nowy (niewskazany w sprawie o sygn. SK 33/07) wzorzec kontroli, który wyraża zasadę równości wobec prawa. Zgodnie z tym postanowieniem Konstytucji wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

W tym miejscu należy przypomnieć, że skarga konstytucyjna stanowi kwalifikowany środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności, którego wniesienie uwarunkowane jest spełnieniem przesłanek określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Szczególny charakter skargi konstytucyjnej przejawia się przede wszystkim w tym, że podstawę skargi konstytucyjnej może stanowić tylko naruszenie tych norm ustawy zasadniczej, które są źródłami wolności lub praw podmiotowych jednostki. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że właściwym wzorcem kontroli w przypadku skargi konstytucyjnej nie mogą być normy ogólne określające zasady ustrojowe i normy adresowane do ustawodawcy, narzucające mu pewien sposób regulowania dziedzin życia.

Analizując problem dopuszczalności art. 32 Konstytucji jako samodzielnego wzorca kontroli w przypadku skargi konstytucyjnej, Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu pełnego składu z 24 października 2001 r., sygn. SK 10/01 (OTK ZU nr 7/2001, poz. 225), stwierdził, że „Swoisty charakter prawa do równego traktowania polega na tym, że stwierdzenie jego naruszenia nie jest możliwe przez dokonanie «prostego» zestawienia wzorca konstytucyjnego i zakwestionowanej normy podkonstytucyjnej. Nieodzowne jest uwzględnienie także norm podkonstytucyjnych regulujących status prawny innych jednostek (grup jednostek) oraz porównanie (zestawienie) norm, których adresatem jest skarżący i norm adresowanych przede wszystkim do osób znajdujących się w takiej samej lub podobnej co do istotnych elementów sytuacji. Z prawnokonstytucyjnego punktu widzenia istotne jest, aby te ważne elementy sytuacji faktycznej i prawnej skarżącego i innych adresatów z grupy (grup) «porównywalnych» miały swoje konstytucyjne odniesienie. Inaczej mówiąc, art. 32 Konstytucji określa sytuację prawną jednostki «wspólnie» z inną normą, która wyznacza sytuację prawną innych podmiotów (…) Uznając więc prawo do równego traktowania za konstytucyjne prawo jednostki, Trybunał Konstytucyjny podkreśla, iż ma ono charakter niejako prawa »drugiego stopnia« (»metaprawa«), tzn. przysługuje ono w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako »samoistnie«. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej”. Kierując się przytoczoną argumentacją, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że niniejsze postępowanie zainicjowane skargą konstytucyjną, w której jedynym wzorcem kontroli pozostał art. 32 Konstytucji, podlega umorzeniu ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.