1. Skarżący Jan Mejer zarzucił niezgodność przepisu § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.; dalej: rozporządzenie z 2002 r.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 64 ust. 2 Konstytucji oraz niezgodność przepisów § 1 i § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 maja 2003 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 97, poz. 888; dalej: rozporządzenie z 2003 r.) z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym odmówił nadania dalszego biegu skardze w zakresie odnoszącym się do § 2 ust. 1 rozporządzenia z 2002 r. W pozostałym zakresie skarga konstytucyjna została przekazana do merytorycznego rozpoznania.

Skarżący, wraz z innym powodem, wystąpił do Sądu Okręgowego we Wrocławiu, VII Wydziału Pracy z powództwem przeciwko Politechnice Wrocławskiej we Wrocławiu o zasądzenie wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy. Wyrokiem z 9 sierpnia 2004 r., sygn. akt VII P 345/04, Sąd oddalił powództwo w całości i odstąpił od obciążenia powodów kosztami zastępstwa procesowego strony pozwanej.

Na skutek zażalenia pozwanej Politechniki na postanowienie dotyczące kosztów, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, postanowieniem z 9 listopada 2004 r., sygn. akt III A Pz 63/04, zmienił pkt II wyroku w ten sposób, że zasądził od obydwojga powodów na rzecz strony pozwanej kwoty po 1800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. Z uzasadnienia tego postanowienia wynika, że wynagrodzenie radcy prawnego ustalone zostało na podstawie § 6 pkt 6 w związku z § 11 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.

Zdaniem skarżącego § 1 rozporządzenia z 2003 r., uchylając § 18 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, naruszył pewność prawa do sądu i zachowania gwarancji istniejących zasad i niezmieniania ich w toku sprawy, od momentu wniesienia powództwa w 1997 r. aż do zakończenia sprawy w pierwszej instancji.

W zakresie kosztów zastępstwa prawnego, w momencie wnoszenia powództwa, obowiązywało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 4 czerwca 1992 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie w postępowaniu przed organami wymiaru sprawiedliwości, które poprzez art. 99 k.p.c. znajdowało zastosowanie w sprawie.

Następne rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych respektowało konstytucyjne wymaganie pewności prawa do sądu, stanowiąc w § 24 ust. 1, że „W sprawach będących w toku przed dniem wejścia w życie rozporządzenia stosuje się aż do zakończenia sprawy w danej instancji przepisy dotychczasowe”. Także rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu nie naruszyło wymagania pewności prawa w sprawach będących w toku. Zawierało ono bowiem przepis § 18 ust. 1, analogicznej treści jak cytowany wyżej § 24 ust. 1 rozporządzenia z 1997 r.

Natomiast kolejne rozporządzenie z 2003 r. – zakwestionowane w skardze konstytucyjnej – gwarancje te uchyliło z dniem 1 czerwca 2003 r. Od tego momentu – zdaniem skarżącego – doszło do naruszenia zasady pewności prawa wynikającej z art. 2 i prawa do sądu – art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zasada ta wyraża się w stosowaniu przepisów dotychczasowych do spraw będących w toku w danej instancji, które były korzystniejsze dla skarżącego, przede wszystkim z uwagi na niższe stawki oraz regulację zbiegu reprezentacji (§ 19 rozporządzenia z 1992 r.) i uzależnienie ewentualnego dublowania wynagrodzenia od szczególnie zwiększonego nakładu pracy pełnomocnika. W ocenie skarżącego, gdyby nie uchylenie § 18 rozporządzenia z 2002 r., to przepisami dotychczasowymi, które stosuje się do zakończenia sprawy w danej instancji, byłby przepisy § 10 ust. 2 pkt 8 w związku z § 17 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z 1992 r. i stawka minimalna wynosiłaby 750 zł.

2. Przedstawiając stanowisko w sprawie, Prokurator Generalny stwierdził, że postępowanie podlega umorzeniu, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z powodu niedopuszczalności wydania orzeczenia.

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego, w trybie skargi konstytucyjnej, może być wyłącznie akt normatywny (przepis prawa), na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego.

Przepisy § 1 i § 2 rozporządzenia z 2003 r. nie stanowiły podstawy rozstrzygnięcia o prawach skarżącego. Ostatecznie orzeczenie w tym przedmiocie oparte jest na przepisach rozporządzenia z 2002 r. Natomiast zakwestionowane przepisy spełniały w procesie orzekania rolę pomocniczą, pozwalającą sądowi na ustalenie stanu prawnego obowiązującego na dzień orzekania.

3. Takie samo stanowisko w sprawie zajął Minister Sprawiedliwości.

4. Pismem z 26 lipca 2005 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że postanowił nie przystępować do przedstawionej skargi.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Kwestionowane rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 maja 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 97, poz. 888) stanowi:

„§ 1. W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349) uchyla się § 18.

§ 2. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1 czerwca 2003 r.”

Natomiast uchylony § 18 rozporządzenia z 2002 r. miał treść następującą:

„1. W sprawach będących w toku przed dniem wejścia w życie rozporządzenia stosuje się aż do zakończenia sprawy w danej instancji przepisy dotychczasowe.

2. W sprawach, w których wniosek o zaopatrzenie tytułu egzekucyjnego w klauzulę wykonalności wpłynął przed wejściem w życie rozporządzenia, stosuje się przepisy dotychczasowe”.

2. W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny poddał ocenie dopuszczalność kontroli konstytucyjnej zakwestionowanych przepisów.

Istotą zarzutu adresowanego do zakwestionowanych przepisów rozporządzenia z 2003 r. jest to, że doprowadziły one do wyeliminowania z obrotu prawnego, z dniem 1 czerwca 2003 r., przepisu § 18 rozporządzenia z 2002 r., w zakresie opłat za czynności radców prawnych, obowiązujących w dniu wszczęcia sprawy w danej instancji (aż do jej zakończenia w tej instancji). To zaś – zdaniem skarżącego – naruszyło zasadę ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa (art. 2 Konstytucji) oraz prawo do sądu (art. 45 Konstytucji). Przepisy dotychczasowe to przede wszystkim rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. Nr 154, poz. 1013 ze zm. – dalej: rozporządzenie z 1997 r.). Wyeliminowanie z obrotu prawnego rozporządzenia z 1997 r. spowodowało, że tym samym stało się niedopuszczalne – z uwagi na brak podstawy prawnej – stosowanie także innych „dotychczasowych przepisów”, czyli właśnie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 1997 r., regulującego opłaty za czynności radców prawnych, do których odsyłały przepisy przejściowe kolejnych rozporządzeń.

Następstwem uchylenia przepisu § 18 rozporządzenia z 2002 r. jest więc konieczność stosowania we wszystkich sprawach – w zakresie opłat za czynności radców prawnych – jedynie przepisów rozporządzenia z 2002 r., bez względu na to, kiedy i pod rządami jakiego rozporządzenia nastąpiło wszczęcie sprawy w danej instancji.

Z punktu widzenia dopuszczalności kontroli konstytucyjnej w niniejszej sprawie, istotne jest to, że rozporządzenie z 1997 r. zostało uznane przez Trybunał Konstytucyjny, wyrokiem z 29 maja 2002 r., sygn. P 1/01 (OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 36, s. 477), za niezgodne z Konstytucją, przy czym utrata jego mocy obowiązującej została odroczona do 31 maja 2003 r. W uzasadnieniu wyroku w tej sprawie Trybunał stwierdził, że rozporządzenie z 1997 r. zostało wydane bez należycie sformułowanego upoważnienia. Upoważnienie do jego wydania nie spełniało bowiem wymogów określonych w art. 92 ust. 1 Konstytucji. W tym stanie rzeczy również samo rozporządzenie nie spełniało wymogów określonych w art. 92 ust. 1 Konstytucji. Utratę mocy obowiązującej rozporządzenia z 1997 r. Trybunał odroczył do 31 maja 2003 r.

We wspomnianym wyżej wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne odroczenie utraty mocy obowiązującej art. 16 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 16, poz. 124 ze zm.) oraz art. 225 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. Nr 19, poz. 145 ze zm.), a tym samym rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych, bo z uwagi na zasadę bezpieczeństwa prawnego nie można było doprowadzić do luki w prawie, zwłaszcza w odniesieniu do regulacji, których celem jest kwestia tak istotna, jak koszty postępowania sądowego. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wskazany w sentencji termin powinien być wystarczający dla dokonania odpowiednich zmian w powyższych przepisach i wprowadzenia do nich „wytycznych dotyczących treści aktu”, zgodnie z dyspozycją art. 92 ust. 1 Konstytucji (tamże, s. 489). Termin odroczenia, ustalony w sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego, wyznaczył ustawodawcy maksymalną granicę czasową wprowadzenia w życie nowej regulacji.

Analiza treści zakwestionowanego rozporządzenia z 2003 r., dokonana w kontekście treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 1/01, prowadzi do wniosku, że przepisy tego rozporządzenia jedynie porządkują stan prawny w sposób respektujący wskazany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który ma moc powszechnie obowiązującą i jest ostateczny (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Skutkiem bowiem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z Konstytucją rozporządzenia z 1997 r. jest utrata mocy obowiązującej tego rozporządzenia i w konsekwencji niedopuszczalność jego stosowania. Zakwestionowane rozporządzenie eliminuje więc z porządku prawnego przepis prawny zezwalający na dalsze stosowanie niekonstytucyjnego aktu prawnego, przy czym nieistotne jest to, z jakiego powodu nastąpiło uznanie danych przepisów za niezgodne z Konstytucją.

Jedynym celem i skutkiem zakwestionowanego rozporządzenia było więc wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Ewentualne orzeczenie niekonstytucyjności przepisów rozporządzenia z 2003 r. otwierałoby drogę do przywrócenia zasady określonej w § 18 rozporządzenia z 2002 r. wprost, w trybie tzw. „odżycia” przepisów nieskutecznie derogowanych, bądź to – do wprowadzenia tej zasady do systemu prawa ponownie, w drodze odrębnej regulacji. W pierwszym przypadku musiałoby to prowadzić do konieczności stosowania pewnego fragmentu aktu normatywnego uznanego już przez Trybunał za niezgodny z Konstytucją, w drugim natomiast konieczna byłaby akcja tzw. pozytywnego ustawodawcy, a zatem całkowicie niezależna od mocy sprawczej samego Trybunału Konstytucyjnego.

Na marginesie należy podkreślić, że niezależnie od trafności poglądów co do samej możliwości „odżywania” przepisów wadliwie derogowanych, w żadnym wypadku nie może to prowadzić do automatycznego niejako przywrócenia w tym trybie mocy obowiązującej przepisów uznanych przez Trybunał za niekonstytucyjne. Stwarzałoby to bowiem sytuację przysłowiowego błędnego koła. Jedyną więc drogą w tym przypadku mogłaby być pozytywna reakcja normodawcy, który w drodze nowych uregulowań mógłby recypować bądź to nawiązywać do pewnych rozwiązań zawartych w przepisach generalnie uznanych za niekonstytucyjne z powodów formalnych, tak jak to było w tym przypadku (brak właściwego ustawowego upoważnienia). Skarga zmierzałaby zatem w tym przypadku do uzyskania takiego orzeczenia, które miałoby przesądzać o konieczności wprowadzenia do systemu prawa danego rozwiązania, a nawet o jego kształcie. I z tego już powodu nie można mówić o jej dopuszczalności (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).

3. Trybunał podzielił pogląd Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego, że kontrolę konstytucyjności przepisów tego rozporządzenia należy uznać za niedopuszczalną, bo w rezultacie sprowadziłaby się ona do oceny skutku wynikającego z wyroku Trybunału Konstytucyjnego w postaci utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny w określonym terminie. Byłoby to niedopuszczalne ze względu na brzmienie art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji.

Ponadto Trybunał zwraca uwagę, że zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, przedmiotem kontroli Trybunału, w trybie skargi konstytucyjnej, może być wyłącznie akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego. Tymczasem kwestionowane przepisy § 1 i § 2 rozporządzenia z 2003 r. nie stanowiły podstawy rozstrzygnięcia sprawy skarżącego. Ostateczne orzeczenie w tym przedmiocie oparte jest na przepisach rozporządzenia z 2002 r., co wyraźnie wynika z treści uzasadnienia postanowienia Sądu Apelacyjnego z 9 listopada 2004 r.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.