W skardze konstytucyjnej z 16 czerwca 2015 r. (data nadania) K.H. (dalej: skarżący) wniósł o stwierdzenie, że art. 406 w związku z art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim przepisy te nie dają „podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie odrzucenia skargi o wznowienie postępowania, w sytuacji gdy postępowanie, którego dotyczy skarga o wznowienie postępowania, zostało zakończone wydaniem prawomocnego orzeczenia przez sąd drugiej instancji”, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 i w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Skarżący wskazał, że w sprawie, w związku z którą wniósł skargę do Trybunału, ostatecznym orzeczeniem w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji jest postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach – IV Wydziału Cywilnego Odwoławczego (dalej: Sąd Okręgowy w Katowicach) z 30 kwietnia 2015 r. (sygn. akt IV Ca 909/14), „ewentualnie” postanowienie tego sądu „z 31 marca 2013 r.” (sygn. akt j.w.). Skarżący „z daleko posuniętej ostrożności procesowej” wniósł o przywrócenie terminu do złożenia skargi konstytucyjnej – jak podkreślił – na wypadek gdyby Trybunał uznał, że ostatecznym orzeczeniem w sprawie jest postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach z 12 lutego 2015 r.

Skarżący zarzucił, że zakwestionowane w skardze konstytucyjnej przepisy pozbawiły go możliwości zaskarżenia postanowienia o odrzuceniu jego skargi o wznowienie postępowania „tylko dlatego, że postępowanie, którego skarga o wznowienie dotyczyła, zakończone zostało wydaniem wyroku przez sąd drugiej instancji”. W ten sposób według niego doszło do naruszenia prawa do sprawiedliwego, jawnego i rzetelnego rozpoznania sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji), zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego i prawa do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji (art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji), a także zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji).

Postanowieniem z 16 września 2015 r. (doręczonym pełnomocnikowi skarżącego 22 września 2015 r.) Trybunał odrzucił wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej oraz odmówił nadania jej dalszego biegu.

Trybunał ustalił, że ostatecznym orzeczeniem w sprawie skarżącego jest postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach z 12 lutego 2015 r. Jego odpis został skarżącemu doręczony 19 lutego 2015 r. W tym dniu rozpoczął bieg termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Wystąpienie przez skarżącego 14 maja 2015 r. z wnioskiem, o którym mowa w art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), spowodowało zawieszenie tego terminu. Trwało ono do 9 czerwca 2015 r., tj. do dnia, w którym pełnomocnik skarżącego odebrał pismo Okręgowej Rady Adwokackiej w Katowicach (dalej: ORA w Katowicach) o umocowaniu go w sprawie sporządzone w celu wykonania postanowienia referendarza sądowego przy Sądzie Rejonowym w Bytomiu z  25 maja 2015 r. Mając powyższe ustalenia na względzie, Trybunał stwierdził, że wniesienie skargi 16 czerwca 2015 r. nastąpiło z przekroczeniem terminu określonego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Jak wyliczył bowiem, od doręczenia skarżącemu ostatecznego orzeczenia do wystąpienia przez niego z wnioskiem do Sądu Rejonowego w Bytomiu 14 maja 2015 r. upłynęły 84 dni (9 dni w lutym, 31 dni w marcu, 30 dni w kwietniu i 14 dni w maju), natomiast od dnia doręczenia pełnomocnikowi skarżącego pisma ORA w Katowicach do wniesienia skargi – 7 dni. Zatem od dnia doręczenia skarżącemu ostatecznego orzeczenia do dnia wniesienia przez niego skargi (nie licząc okresu zawieszenia) minęło 91 dni. Odnosząc się do złożonego przez skarżącego wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia skargi, Trybunał zwrócił uwagę na to, że termin ten jest zawitym terminem prawa materialnego, w związku z czym prawnie niedopuszczalne jest jego przywrócenie (w odróżnieniu od terminu o charakterze procesowym, który jest przywracalny).

Niezależnie od powyższych okoliczności Trybunał stwierdził, że badanie zgodności z Konstytucją zakwestionowanych w skardze przepisów jest zbędne. Wyrokiem z 12 stycznia 2010 r. (SK 2/09, OTK ZU nr 1/A/2010, poz. 1) Trybunał orzekł bowiem, że art. 3941 § 2 k.p.c. „w zakresie, w jakim nie przewiduje zażalenia do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w sprawach, w których nie przysługuje skarga kasacyjna”, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Jak wskazał Trybunał w zakwestionowanym postanowieniu, wprawdzie orzeczenie to dotyczy innego zakresu zakwestionowanego przez skarżącego przepisu, a także nie obejmuje art. 406 k.p.c., niemniej nie pozostaje ono prawnie obojętne dla oceny złożonej przez niego skargi konstytucyjnej. W jego uzasadnieniu Trybunał zwrócił bowiem uwagę na to, że art. 3941 § 2 k.p.c. nie może być oceniany w aspekcie prawa do zaskarżenia orzeczeń sądu pierwszej instancji. W jego ocenie przepis ten nie pozostaje w merytorycznym związku z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Odnośnie natomiast do zarzutów naruszenia art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Trybunał wskazał, że postępowanie zainicjowane wniesieniem skargi o wznowienie postępowania nie jest nowym, odrębnym postępowaniem, lecz kontynuacją postępowania zapoczątkowanego wytoczeniem powództwa i oznacza de facto „powrót” do jego określonego etapu (w wypadku analizowanej skargi do etapu drugoinstancyjnego). W konsekwencji zróżnicowanie zasad zaskarżenia postanowień kończących postępowanie o jego wznowienie ze względu na to, w której instancji są wydawane, nie jest wedle Trybunału arbitralne. Jest ono bowiem następstwem właściwości sądu uprawnionego do jego wznowienia. Zatem, mając na względzie istotę zarzutów sformułowanych w skardze, które dotyczą pozbawienia skarżącego możliwości zaskarżenia postanowienia odrzucającego jego skargę o wznowienie postępowania, Trybunał stwierdził, że rozpatrywana skarga konstytucyjna odnosi się do tych samych zagadnień, które były przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie orzeczenia o sygn. SK 2/09. W obu sprawach występują także tożsame wzorce kontroli.

W zażaleniu z 28 września 2015 r. (data nadania) skarżący zakwestionował postanowienie Trybunału w całości. Wniósł o jego uchylenie i skierowanie skargi do rozpoznania na rozprawie. Skarżący zarzucił, że Trybunał naruszył art. 46 ust. 1 ustawy o TK w związku z art. 77 ust. 2 i art. 79 ust. 1 Konstytucji, uznając, że termin do wniesienia skargi nie podlega przywróceniu, a także art. 46 ust. 1 w związku z art. 48 ust. 2 zdanie drugie ustawy o TK, przyjmując, że w dniu złożenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu biegnie termin do wniesienia skargi konstytucyjnej. Ponadto skarżący podniósł, że złożona przez niego skarga, nie dotyczy tych samych zagadnień, które były przedmiotem rozpoznania w sprawie o sygn. SK 2/09. Jego zdaniem, zakres przedmiotowy obu spraw jest różny, zaś „tożsamość (…) wzorców kontroli nie może decydować o przyjęciu, że zachodzi w niniejszej sprawie powaga rzeczy osądzonej”.

Pełnomocnik skarżącego wniósł o zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Oświadczył przy tym, że „koszty te nie zostały opłacone w całości ani w części”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Na podstawie art. 138 w związku z art. 139 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.) z dniem 30 sierpnia 2015 r. utraciła moc ustawa o TK. Zgodnie z art. 134 pkt 1 ustawy o TK z 2015 r. w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w postępowaniu przed Trybunałem w zakresie dotyczącym wstępnego rozpoznania stosuje się przepisy dotychczasowe, tzn. przepisy ustawy o TK. Rozpatrywana skarga konstytucyjna została wniesiona przed dniem wejścia w życie ustawy o TK z 2015 r., dlatego do jej wstępnej kontroli zastosowanie mają przepisy ustawy o TK.​

2. W myśl art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 25 ust. 1 pkt 3 lit. b w związku z art. 36 ust. 6 i 7 i w związku z art. 49 ustawy o TK). Bada przede wszystkim, czy w zaskarżonym postanowieniu prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu. Oznacza to, że na etapie rozpoznawania zażalenia Trybunał analizuje w szczególności te zarzuty, które mogą podważyć trafność ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia.

3. Trybunał stwierdza, że zaskarżone postanowienie jest prawidłowe, a zarzuty sformułowane w zażaleniu nie podważają podstaw odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

4. W zażaleniu skarżący zarzucił, że Trybunał niewłaściwie obliczył termin do wniesienia skargi. Jego zdaniem: „Od dnia złożenia (…) wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do doręczenia adwokatowi pisma (…) [ORA w Katowicach] termin do wniesienia skargi nie biegł”, ponieważ „okres spoczywania terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej związany z procedurą ustanowienia pełnomocnika z urzędu sam w sobie nie jest terminem w rozumieniu art. 110 k.c. i następne. Dlatego też nie ma do tego okresu zastosowania przepis art. 111 § 2 k.c. (…) Zatem w dniu złożenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu dla skarżącego termin do wniesienia skargi konstytucyjnej nie powinien już biec”.

4.1. Skarżący nie uwzględnił zatem tego, że w wypadku zawieszenia terminu do wniesienia skargi w wyniku złożenia wniosku, o którym mowa w art. 48 ust. 2 ustawy o TK, termin ten zostaje podzielony na dwa okresy: pierwszy to okres od dnia doręczenia skarżącemu ostatecznego orzeczenia organu władzy publicznej do dnia wystąpienia przez niego z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, a drugi to okres od dnia powiadomienia pełnomocnika z urzędu o umocowaniu w sprawie do dnia wniesienia skargi konstytucyjnej. Oba te okresy są oznaczone w dniach, ponieważ z chwilą zawieszenia terminu do wniesienia skargi jest on traktowany tak, jakby od samego początku był terminem 90-dniowym (zob. postanowienia TK z 5 października 2012 r., Ts 163/12, OTK ZU nr 3/B/2013, poz. 263 oraz 15 kwietnia i 17 czerwca 2015 r., Ts 348/14, OTK ZU nr 3/B/2015, poz. 328 i 329). Konsekwencją powyższego jest stosowanie przy obliczaniu obu tych okresów zasady, że ich suma nie może przekroczyć 90 dni – art. 111 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121, ze zm.). Przepis ten ustanawia regułę, w myśl której, jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło. W związku z tym, przy obliczaniu pierwszego okresu biegu terminu do wniesienia skargi nie uwzględnia się dnia, w którym zostało skarżącemu doręczone ostateczne orzeczenie (w analizowanej sprawie – 19 lutego 2015 r.), zaś przy obliczaniu drugiego – dnia powiadomienia pełnomocnika z urzędu o umocowaniu go w sprawie (w analizowanej sprawie – 9 czerwca 2015 r.). Natomiast dzień, w którym skarżący złożył wniosek we właściwym sądzie rejonowym (w analizowanej sprawie – 14 maja 2015 r.), oraz dzień, w którym wniósł skargę do Trybunału (w analizowanej sprawie – 16 czerwca 2015 r.) – jako wykorzystane przez skarżącego – uwzględnia się przy obliczaniu terminu do wniesienia skargi.

4.2. W postanowieniu z 16 września 2015 r. Trybunał prawidłowo zatem ustalił, że od doręczenia skarżącemu ostatecznego orzeczenia 19 lutego 2015 r. do wystąpienia przez niego z wnioskiem do sądu rejonowego14 maja 2015 r. upłynęły 84 dni (9 dni w lutym, 31 dni w marcu, 30 dni w kwietniu i 14 dni w maju), natomiast od dnia doręczenia pełnomocnikowi pisma ORA w Katowicach do wniesienia skargi – 7 dni. W związku z tym zasadnie przyjął, że skarżący wniósł skargę po terminie określonym w art. 46 ust. 1 ustawy o TK, i dlatego – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – prawidłowo odmówił nadania jej dalszego biegu.

5. Skarżący zarzucił, że dokonana przez Trybunał wykładnia art. 46 ust. 1 ustawy o TK, będąca podstawą odrzucenia wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia skargi, jest niezgodna z art. 77 ust. 2 i art. 79 ust. 1 Konstytucji, ponieważ nie zapewnia właściwej ochrony jego wolności i praw. Jego zdaniem, pozbawione podstaw prawnych jest uznanie, jakoby określona w przepisach k.p.c. instytucja przywrócenia terminu nie mogła być stosowana także do skargi konstytucyjnej. W art. 46 ust. 1 ustawy o TK nie ma – jak podkreślił – żadnego zastrzeżenia, że określony w nim termin nie podlega przywróceniu. Skoro zatem przepisy k.p.c. stwarzają możliwość przywrócenia terminu do podjęcia czynności procesowej, w sytuacji gdy strona uchybiła terminowi bez swojej winy, to w jego ocenie „rozwiązanie takie obowiązywać winno także, a nawet tym bardziej w sytuacji, gdy skarżący bez swojej winy nie wniesie w terminie skargi konstytucyjnej”. Ponadto – jak zauważył skarżący – użyty w art. 79 ust. 1 Konstytucji wyraz „każdy” obejmuje swym znaczeniem także te osoby, których wolności lub prawa zostały naruszone, ale które z przyczyn od siebie niezależnych nie były w stanie wnieść skargi w terminie.

5.1. Trybunał odnosząc się do powyższego zarzutu wskazuje, że skarżący nie uwzględnił tego, że o możliwości przywrócenia terminu do dokonania czynności procesowej decyduje wyłącznie jego charakter. Przywróceniu podlegają terminy procesowe – ustawowe i sądowe oraz terminy egzekucyjne, nie podlegają mu natomiast terminy prawa materialnego.

5.2. Kwestia charakteru terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej była wielokrotnie rozważana przez Trybunał Konstytucyjny, co znalazło swój wyraz w jego orzeczeniach, w których jednoznacznie wskazywano, że termin ten ma charakter materialnoprawny, jest terminem zawitym, wyznaczającym czasowe granice podjęcia przez skarżącego obrony przysługujących mu wolności i praw konstytucyjnych. (zob. np. postanowienia TK z 11 lipca 2000 r., Ts 53/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 232 oraz 28 listopada 2000 r., Ts 98/00, OTK ZU nr 6/2001, poz. 180).

5.3. Dla określenia charakteru terminu decydujące znaczenie ma rodzaj uprawnienia realizowanego w jego granicach. Dla dochodzenia uprawnień składających się na określone prawo podmiotowe przewiduje się terminy materialnoprawne, natomiast dla dochodzenia uprawnień procesowych – terminy procesowe. Prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej, wywodzone z art. 79 ust. 1 Konstytucji, ma charakter prawa podmiotowego, gdyż wyznacza sferę uprawnień jednostki i umożliwia jej skuteczne domaganie się określonego działania dla ochrony jej interesu prawnego (gravamen).

5.4. Ze względu na materialny charakter terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej dla dopuszczalności jego przywrócenia konieczne jest wskazanie stosownej podstawy prawnej. Na gruncie obowiązującego stanu prawnego nie istnieje bowiem żadna ogólna reguła zezwalająca na przywrócenie terminu o charakterze materialnoprawnym (w przeciwieństwie do terminów procesowych). Dlatego też, aby można było pozytywnie rozpatrzyć wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej, musiałby obowiązywać przepis szczególny, który przewidywałby takie zezwolenie.

5.5. W zakwestionowanym postanowieniu Trybunał prawidłowo zatem uznał, że wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia skargi – jako niedopuszczalny – należało odrzucić.

6. Uchybienie terminowi określonemu w art. 46 ust. 1 ustawy o TK jest samoistną przesłanką odmowy nadania skardze dalszego biegu. Dlatego też Trybunał nie odniósł się do zarzutu, jakoby w rozpatrywanej sprawie nie zachodziła przesłanka ne bis in idem.

Zażalenie nie podważa podstaw odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny – na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 7 ustawy o TK – postanowił jak w sentencji.