W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 16 marca 2015 r. (data nadania) M.W. (dalej: skarżący) zakwestionował zgodność art. 9 § 3 i 4 w zw. z art. 201 § 2 i 2d ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej: k.k.w.) w zakresie, w jakim przepisy te statuują zasadę bezzwłocznej wykonalności orzeczenia o przeniesieniu detencjonowanego do innej jednostki leczniczej mimo możliwości zaskarżenia tego postanowienia, z art. 31 ust. 2 i 3, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie postanowieniem z 21 sierpnia 2014 r. (sygn. akt II Ko 3921/14/N) zdecydował o dalszym stosowaniu wobec skarżącego środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym i jednocześnie o umieszczeniu go na oddziale o maksymalnym poziomie zabezpieczenia Regionalnego Ośrodka Psychiatrii Sądowej w Branicach. Postanowieniu temu został nadany rygor natychmiastowej wykonalności i zostało ono wykonane. W ustawowym terminie skarżący wniósł zażalenie. Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z 16 października 2014 r. (sygn. akt V Kzw 965/14) utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie. Skarżący 4 września 2014 r. wystąpił z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Postanowieniem z 1 grudnia 2014 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie (sygn. akt I Co 4121/14/K) ustanowił dla skarżącego pełnomocnika z urzędu.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 21 kwietnia 2015 r. pełnomocnik skarżącego został wezwany do uzupełnienia braków formalnych skargi przez podanie daty doręczenia postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z 16 października 2014 r. (sygn. akt V Kzw 965/14), podanie daty wystąpienia przez skarżącego z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz dokładne określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych praw i wolności skarżącego określonych w art. 31 ust. 2 i 3, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji przez zaskarżone przepisy. Pismem z 4 maja 2015 r. (data nadania) pełnomocnik skarżącego odniósł się do wskazanych w zarządzeniu sędziego braków.

Zdaniem skarżącego zmiana miejsca wykonywania środka zabezpieczającego była dla niego niespodziewana i nagła, co wzbudziło w nim lęk i obawę o adaptację w nowym środowisku. Bezzwłoczne wykonanie orzeczenia, na które przysługiwało zażalenie, spowodowałoby według skarżącego naruszenie prawa do poszanowania wolności i zakazu zmuszania go do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje, tj. art. 31 ust. 2 i 3 Konstytucji. Ponadto według skarżącego natychmiastowe wykonanie nieprawomocnego orzeczenia sprawia, że uprawnienie do jego zaskarżenia ma charakter iluzoryczny, gdyż skutki wydanego orzeczenia są dla niego odczuwalne od razu, bez względu na wniesienie zażalenia, co w ocenie skarżącego narusza art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Jednocześnie pełnomocnik skarżącego złożył wniosek o przywrócenie terminu do złożenia skargi konstytucyjnej, wskazując, że wcześniej nie miał dostępu do wszystkich akt postępowania w analizowanej sprawie, co uniemożliwiło kontrolę terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Na podstawie art. 138 w zw. z art. 139 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.) z dniem 30 sierpnia 2015 r. utraciła moc ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 134 pkt 1 ustawy o TK z 2015 r. w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w postępowaniu przed Trybunałem w zakresie dotyczącym wstępnego rozpoznania stosuje się przepisy dotychczasowe, tzn. przepisy ustawy o TK. Rozpatrywana skarga konstytucyjna została wniesiona przed dniem wejścia w życie ustawy o TK z 2015 r., dlatego do jej wstępnej kontroli zastosowanie mają przepisy ustawy o TK.​

W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie o TK, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Zgodnie z art. 36 ust. 1 w zw. z art. 49 ustawy o TK skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy skarga odpowiada określonym przez prawo wymogom. Procedura ta umożliwia, już w początkowej fazie postępowania, wyeliminowanie spraw, które nie mogą być przedmiotem merytorycznego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny.

Trybunał Konstytucyjny nie może nadać analizowanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu ze względu na liczne uchybienia. Mają one charakter rażący i wynikają z niezrozumienia istoty skargi konstytucyjny oraz przepisów regulujących tryb postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Jednocześnie Trybunał podkreśla, że to na pełnomocniku wyznaczonym z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej spoczywa szczególny ciężar dbałości o rzetelne wykonywanie nałożonych na niego obowiązków i dochowanie wszelkiej staranności w działaniach podejmowanych na rzecz skarżącego.

Przechodząc do oceny merytorycznej wniesionej skargi, Trybunał przypomina, że, po pierwsze, skarga konstytucyjna na podstawie art. 48 ust. 1 ustawy o TK objęta jest tzw. przymusem adwokacko-radcowskim, tj. musi zostać sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego. W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej skarżący na podstawie art. 48 ust. 2 ustawy o TK może zwrócić się do sądu rejonowego właściwego ze względu na jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Możliwość ta ma charakter gwarancyjny, gdyż zapewnia powszechne i efektywne korzystanie ze środka ochrony praw i wolności obywatelskich, jakim jest skarga konstytucyjna (zob. postanowienia TK z: 25 października 2000 r., Ts 24/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 265; 15 lipca 2004 r., Ts 11/04, OTK ZU nr 3/B/2004, poz. 206; 27 października 2009 r., Ts 20/08, OTK ZU nr 5/B/2009, poz. 392). Uprawnienie adwokata lub radcy prawnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej i działania przed Trybunałem w konkretnej sprawie wynika z udzielonego mu pełnomocnictwa lub – w przypadku, gdy skarżący nie może ponieść kosztów pomocy prawnej – z postanowienia sądu ustanawiającego pełnomocnika z urzędu. Specyfika samej skargi konstytucyjnej oraz postępowania przed Trybunałem sprawia, że pełnomocnictwo to ma charakter szczególny – adwokat lub radca prawny uprawniony jest do działania jedynie w zakresie pełnomocnictwa lub w granicach wyznaczonych wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Niespełnienie wymogu, o którym mowa w art. 48 ustawy o TK, albo wniesienie skargi konstytucyjnej w innym zakresie niż wynikającym z uzyskanego umocowania, powoduje, że skardze konstytucyjnej nie może zostać nadany dalszy bieg.

W analizowanej sprawie skarżący 4 września 2014 r. wystąpił do Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia skargi konstytucyjnej od postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie z 21 sierpnia 2014 r. (sygn. akt II Ko 3921/14/N). Postanowieniem z 1 grudnia 2014 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie (sygn. akt I Co 4121/14/K) ustanowił dla skarżącego pełnomocnika do sporządzenia skargi konstytucyjnej uprawnionego do działania w takim i tylko w takim zakresie, jaki został objęty wnioskiem skarżącego. Natomiast w przedstawionej do rozpoznania Trybunałowi skardze konstytucyjnej jako ostateczne rozstrzygnięcie, o którym mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji, wskazane zostało postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z 16 października 2014 r. (sygn. akt V Kzw 965/14). Analiza uzasadnienia skargi konstytucyjnej również potwierdza, że argumentacja skarżącego dotyczy powyższego postanowienia.

W ocenie Trybunału zaistniałą sytuację można zinterpretować dwojako. W pierwszej kolejności możnaby przyjąć, że skarga konstytucyjna została wniesiona od postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty z 21 sierpnia 2014 r. (sygn. akt II Ko 3921/14/N). Jednakże oznaczałoby to, że została złożona przed spełnieniem wymogu określonego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK, tj. przed wyczerpaniem przysługującej skarżącemu drogi prawnej, albowiem zgodnie z art. 201 § 2d k.k.w. od postanowienia w przedmiocie dalszego stosowania środka zabezpieczającego przysługuje zażalenie, i na tej podstawie nie mógłby zostać nadany jej dalszy bieg z uwagi na niedopuszczalność orzekania. Ponadto w takiej sytuacji skarga konstytucyjna zostałaby wniesiona z przekroczeniem trzymiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Druga możliwa interpretacja, ta którą to interpretację przyjął Trybunał, jest taka, że wprawdzie skarga konstytucyjna została wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, ale jednocześnie nie została sporządzona przez uprawnionego pełnomocnika. Jak Trybunał już wskazał, skarżący wystąpił z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika w celu wniesienia skargi konstytucyjnej już 4 września 2014 r., a więc przed wydaniem ostatecznego orzeczenia w przedmiotowej sprawie, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z 16 października 2014 r. (sygn. akt V Kzw 965/14). Powyższe oznacza, że pełnomocnik ustanowiony postanowieniem Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy z 1 grudnia 2014 r. (I Co 4121/14/K) nie był uprawniony do wniesienia skargi konstytucyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie, a zakres umocowania – co Trybunał już podkreślił – wyznaczony jest granicami określonymi przez skarżącego we wniosku o ustanowienie pełnomocnika. W związku z powyższym na podstawie art. 49 w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK należy odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu ze względu na niedopuszczalność orzekania.

Niezależnie od powyższych rozważań, Trybunał wskazuje, że skarga konstytucyjna została wniesiona po upływnie trzymiesięcznego terminu do jej wniesienia. Jak wynika z art. 46 ust. 1 ustawy o TK, skargę konstytucyjną można wnieść po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu trzech miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej jest terminem prawa materialnego, a więc nieprzywracalnym. W swoim orzecznictwie Trybunał przyjmuje, że termin ten ogranicza w czasie możliwość dokonania czynności proceduralnej niezbędnej (choć niewystarczającej) do wywołania skutku materialnoprawnego w postaci stwierdzenia niezgodności zaskarżonego przepisu z Konstytucją. Naruszenie tego terminu uniemożliwia merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej.

W analizowanej sprawie skarżący jako ostateczne orzeczenie wskazał postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z 16 października 2014 r. (sygn. akt V Kzw 965/14), które zostało mu doręczone 28 października 2014 r. Właśnie od tego dnia należy liczyć trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej, który w tym przypadku upływał 29 stycznia 2015 r. Skarga konstytucyjna została natomiast złożona dopiero 16 marca 2015 r., a więc po upływie ustawowego terminu do jej wniesienia. Powyższa okoliczność także stanowi – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 – samodzielną podstawę odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

Ponadto w ocenie Trybunału zarzut naruszenia art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji przez zakwestionowany art. 9 § 3 i 4 w zw. z art. 201 § 2 i 2d k.k.w. jest oczywiście bezzasadny. Skarżący twierdzi, że przepisy art. 9 § 3 i 4 k.k.w., które nakazują natychmiastowe wykonanie nieprawomocnego orzeczenia o przeniesieniu go do innego ośrodka, powodują naruszenie praw i wolności określonych w art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżącego taka regulacja sprawia, że uprawnienie do zaskarżenia wydanego postanowienia ma charakter iluzoryczny, nie ma bowiem możliwości uniknięcia niepożądanych jego skutków. Trybunał Konstytucyjny zwraca jednak uwagę, że w postępowaniu wykonawczym – które prowadzone jest po prawomocnym skazaniu – z uwagi na jego specyfikę obowiązują inne standardy niż w postępowaniu karnym, co pozostaje w zgodzie z konstytucyjną zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Rygor natychmiastowej wykonalności orzeczeń wydawanych w toku postępowania wykonawczego ma na celu usprawnienie tego postępowania w celu jak najefektywniejszego wykonania orzeczonych i wykonywanych kar. Niemniej zgodnie z art. 201 § 2d k.k.w. skazanemu przysługuje zażalenie od postanowień wydanych w przedmiocie zmiany miejsca wykonywania orzeczonego środka zabezpieczającego. Organ procesowy, który wydał postanowienie oraz sąd penitencjarny rozpoznający zażalenie mogą z urzędu – na podstawie art. 9 § 3 k.k.w. – wstrzymać wykonanie postanowienia. Rozwiązanie to ma charakter gwarancyjny, gdyż zapobiega powstaniu niekorzystnych dla skazanego skutków, które mogłyby zaistnieć w wyniku natychmiastowego wykonania orzeczenia. Organ procesowy, rozważając możliwość wstrzymania wykonania wydanego orzeczenia, bierze pod uwagę wszelkie okoliczności faktyczne zaistniałe w rozpoznawanej sprawie z uwzględnienieniem potrzeby realizacji celów kary. Ponadto skazany – na podstawie art. 6 § 2 k.k.w. – może złożyć wniosek o wstrzymanie wykonania wydanego w jego sprawie postanowienia, czego skarżący w przedmiotowej sprawie nie uczynił. Nie budzi zatem wątpliwości, że skarżący miał zapewnioną możliwość wstrzymania natychmiastowego wykonania postanowienia o przeniesieniu go do innego ośrodka leczenia psychiatrycznego. W związku z powyższym podniesione zarzuty Trybunał uznał za oczywiście bezzasadne.

Trybunał Konstytucyjny przypomina, że – jak wynika z utrwalonego orzecznictwa – art. 31 ust. 2 i 3 Konstytucji nie może stanowić samodzielnego wzorca kontroli w postępowaniu inicjowanym wniesieniem skargi konstytucyjnej (zob. np. postanowienia TK z: 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225; 20 lutego 2008 r., SK 27/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 22 oraz wyrok TK z 13 stycznia 2004 r., SK 10/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 2). Wynika z tego, że art. 31 ust. 2 i 3 Konstytucji może być powoływany jako wzorzec kontroli w postępowaniu skargowym tylko wówczas, gdy zostanie odniesiony do treści innych norm konstytucyjnych chroniących poszczególne wolności i prawa naruszone kwestionowaną w skardze konstytucyjnej regulacją (zob. np. postanowienie TK z 3 marca 2002 r., Ts 108/01, OTK ZU nr 2/B/2002, poz. 138, i tam cytowane orzecznictwo).

Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny uznał, iż należy pozostawić bez rozpoznania wniosek skarżącego o przywrócenie mu terminu do złożenia skargi konstytucyjnej. Jak wielokrotnie podkreślano w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej ma charakter materialnoprawny, wyznacza granice obrony przez skarżącego przysługujących mu praw i wolności konstytucyjnych poprzez zakwestionowanie w skardze konstytucyjnej generalnego aktu normatywnego. Skarga konstytucyjna nie ma bowiem charakteru zwykłej czynności procesowej w normalnym toku instancji, a to przesądza o tym, iż termin do jej złożenia ma charakter terminu zawitego i nie ma możliwości jego przywrócenia (por. postanowienia TK z: 21 stycznia 1998 r., sygn. Ts 2/98, OTK ZU nr 2/1998, poz. 21; 28 stycznia 1998 r., sygn. Ts 21/97, OTK ZU nr 2/1998, poz. 23; 15 lipca 1998 r., sygn. Ts 79/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 87; 10 sierpnia 1998 r., sygn. Ts 73/98, OTK ZU nr 5/1998, poz. 82).

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny – na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.