W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 14 stycznia 2015 r. Vacat Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 8 ust. 2a oraz art. 18 ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 121; dalej: ustawa) z art. 2, art. 20 w związku z art. 22, art. 31 ust. 2 w związku z art. 51 ust. 1, a także art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Rozpatrywana skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującą sprawą. Skarżąca zawierała umowy o podwykonawstwo z BUDWAK Sp. z o.o. (dalej: spółka), obejmujące wykonywanie na rzecz skarżącej prac podziemnych. Spółka powierzała wykonywanie tych prac (w ramach umów o dzieło) osobom fizycznym, w tym pracownikom skarżącej. Osoby te dopuszczone były do prac podziemnych na podstawie orzeczeń lekarskich, potwierdzających zdolność do wykonania pracy oraz szkoleń BHP przeprowadzonych w ramach umów o pracę zawartych ze skarżącą. Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w Rybniku (ZUS) wydał decyzję o przypisie składek za okres od stycznia 2009 r. do grudnia 2011 r., stwierdzającą objęcie z urzędu pracowników spółki obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi, tj. ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, chorobowym i wypadkowym, z tytułu umów cywilnoprawnych zawartych ze spółką (decyzja z 9 października 2013 r., znak 749/1-266/2013). Skarżąca wniosła odwołanie od powyższej decyzji. Sąd Okręgowy w Gliwicach – Wydział IX, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku wyrokiem z 7 kwietnia 2014 r. (sygn. akt IX U 2135/13) oddalił odwołanie skarżącej. Sąd Apelacyjny w Katowicach – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (dalej: Sąd Apelacyjny) oddalił apelację skarżącej jako nieuzasadnioną (wyrok z 18 września 2014 r., sygn. akt III AUa 1492/14). Orzeczenie to doręczono pełnomocnikowi skarżącej 15 października 2014 r.

W ocenie skarżącej zakwestionowane przepisy naruszają zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), gdyż nie wskazują jednoznacznie kto, kiedy i w jakiej sytuacji jest płatnikiem składek za ubezpieczonego. Regulacje te są niezgodne z wyrażoną w art. 20 w związku z art. 22 Konstytucji zasadą wolności prowadzenia działalności gospodarczej, ponieważ obciążają skarżącą daniną publicznoprawną od świadczeń, których wysokość ustala podmiot trzeci (spółka), i nakładają na nią obowiązek gromadzenia informacji dotyczących osób wykonujących pracę na rzecz osób trzecich. Ponadto, zaskarżone unormowanie jest sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji), powoduje bowiem, że przedsiębiorca, który zleca innemu podmiotowi wykonanie usług jest gorzej traktowany, gdyż jeżeli podmiot ten zatrudni pracowników przedsiębiorcy, to przedsiębiorca – a nie ten podmiot – będzie obciążony kosztami opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne. Kwestionowane przepisy naruszają także art. 31 ust. 2 w związku z art. 51 ust. 1 Konstytucji, ponieważ nakładają na pracodawcę obowiązek uzyskiwania informacji o wysokości przychodów uzyskiwanych przez pracownika z tytułu umowy o dzieło zawartej z podmiotem trzecim, w sytuacji, w której żaden przepis nie nakłada – ani na pracownika, ani na podmiot trzeci – obowiązku udzielenia pracodawcy takich informacji.

Jak wyjaśnia skarżąca, ustalenie jednolitej wykładni art. 8 ust. 2a ustawy w uchwale Sądu Najwyższego z 2 września 2009 r. (sygn. akt II UZP 6/09) nie usunęło niekonstytucyjności zakwestionowanej regulacji. Nadal bowiem pracodawcy mogą być narażeni na konieczność zapłacenia zaległych składek (wraz z odsetkami) ze środków własnych, w przypadku gdy nie mieli wiedzy o tym, że ich pracownicy zawarli z innym podmiotem umowę cywilnoprawną i wykonują (poza stosunkiem pracy) pracę na rzecz pracodawcy.

Skarżąca sformułowała w skardze konstytucyjnej wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania orzeczenia Sądu Apelacyjnego. Wskazała, że jego wykonanie może spowodować znaczący uszczerbek w majątku skarżącej, a także skutkować wstrzymaniem wypłaty emerytur na rzecz pracowników skarżącej, którzy przekroczyli próg wynagrodzenia określony w przepisach ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1440, ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest wykazanie przez skarżącego, że w związku z wydaniem przez organ władzy publicznej ostatecznego orzeczenia na podstawie zakwestionowanego w skardze aktu normatywnego doszło do naruszenia przysługujących skarżącemu praw lub wolności o charakterze konstytucyjnym. Uprawdopodobnienie przez skarżącego naruszenia jego praw lub wolności jest zatem przesłanką konieczną do uznania dopuszczalności skargi konstytucyjnej. Wobec powyższego Trybunał Konstytucyjny zobowiązany jest zbadać, czy istotnie w niniejszej sprawie doszło do naruszenia wskazanych przez skarżącą praw konstytucyjnych.

W ocenie Trybunał analizowana skarga konstytucyjna jest oczywiście bezzasadna. Powyższa konstatacja przesądza, zgodnie z art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), o jej niedopuszczalności.

W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na to, że większość zarzutów zawartych w skardze odwołuje się do niejednoznaczności zaskarżonych przepisów, które nie definiują w sposób jasny i precyzyjny adresata obowiązku wynikającego z tych regulacji. Niemniej, skoro Sąd Najwyższy w uchwale z 2 września 2009 r. (sygn. akt II UZP 6/09) uznał, że na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy o dzieło zawartej z osobą trzecią, jest płatnikiem składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe z tytułu tej umowy, to nie można zarzucać – w sprawie skarżącej – braku jasności wykładni tych regulacji.

Brak jednomyślności organów (GIODO, SN, ZUS), na którą powołuje się skarżąca, co do podstawy prawnej pozyskiwania przez pracodawcę informacji niezbędnych do obliczenia wysokości składek nie stanowi potwierdzenia braku jednoznaczności zaskarżonych przepisów. Co najwyżej może wskazywać na istnienie luki prawnej w powyższym zakresie, niemniej brak regulacji nie może być przedmiotem skargi konstytucyjnej. Zaniechanie prawodawcze pozostaje bowiem poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego, który jako tzw. ustawodawca negatywny jest powołany do orzekania o konstytucyjności bądź niekonstytucyjności obowiązujących aktów normatywnych. Trybunał nie jest władny dopisywać odpowiednich rozwiązań do obowiązujących aktów normatywnych (zob. np. wyrok TK z 22 marca 2005 r., K 22/04, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 27).

Ponadto Trybunał podkreśla, że jak wynika z treści zaskarżonego art. 8 ust. 2a ustawy, przesłanką ustalenia odpowiedzialności pracodawcy za składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe z tytułu umowy o dzieło zawartej przez pracownika z podmiotem trzecim jest wykazanie, że w ramach takiej umowy pracownik wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Jak wynika z ustaleń poczynionych w tym zakresie, zarówno organ rentowy, jak i sądy orzekające w sprawie skarżącej nie miały wątpliwości co do tego, że przesłanka ta (stanowiąca element stanu faktycznego sprawy) została spełniona.

Biorąc pod uwagę, że Trybunał Konstytucyjny jest „sądem prawa”, a nie „sądem faktu”, sformułowane w skardze zarzuty dotyczące prawidłowości ustaleń przyjętych za podstawę orzekania w tym zakresie w sprawie skarżącej nie mogą zostać rozpoznane. Ocena prawidłowości dokonanych ustaleń oraz wydanych orzeczeń nie należy bowiem do kognicji Trybunału.

Za uznaniem rozpatrywanej skargi konstytucyjnej za niedopuszczalną przemawia również to, że – w ocenie Trybunału – skarżąca domaga się ochrony nie tylko swoich praw konstytucyjnych, lecz także ochrony praw swoich pracowników, którzy – choć pobierają emerytury – są zdolni do pracy i chcąc korzystać z tego prawa, „unikali przekraczania na podstawie stosunku pracy kwoty dochodu powodującej zawieszenie emerytury i wybierali dodatkowe wykonywanie pracy na podstawie umowy o dzieło” (s. 14 skargi konstytucyjnej).

W tym kontekście Trybunał przypomina, że w swoich orzeczeniach wielokrotnie zwracał uwagę na to, iż na gruncie art. 79 ust. 1 Konstytucji co do zasady niedopuszczalne jest dochodzenie praw osób trzecich. Podstawową cechą skargi konstytucyjnej jest bowiem jej bezpośredni charakter (zob. postanowienia TK z: 11 grudnia 2002 r., Ts 116/02, OTK ZU nr 2/B/2003, poz. 104; 14 stycznia 2003 r., Ts 82/02, OTK ZU nr 1/B/2003, poz. 48; 27 lutego 2006 r., Ts 198/05, OTK ZU nr 4/B/2006, poz. 155 oraz 1 września 2006 r., Ts 3/06, OTK ZU nr 5/B/2006, poz. 230). Wobec powyższego, w odniesieniu do zawartej w rozpatrywanej skardze argumentacji dotyczącej naruszenia praw lub wolności pracowników skarżącej – jako odnoszącej się do osób trzecich, a nie skarżącej – należy przyjąć, że nie została spełniona wskazana przesłanka skargi konstytucyjnej warunkująca jej przekazanie do merytorycznego rozpoznania.

Trzeba jednocześnie podkreślić, że jeśli skarżąca nie chciała, aby wykonawcami umów zawartych ze spółką byli jej pracownicy, mogła umieścić odpowiednie zastrzeżenia w tekście zawieranych umów. Tymczasem, jak wynika z ustaleń sądów orzekających w sprawie skarżącej, osoby wykonujące prace podziemne w ramach umów o dzieło zawartych ze spółką, były dopuszczane do tych prac na podstawie orzeczeń lekarskich potwierdzających zdolność do wykonania pracy oraz szkoleń BHP przeprowadzonych w ramach umów o pracę zawartych ze skarżącą. Jednocześnie, zarówno skarżąca, jak i spółka są osobami prawnymi powiązanymi personalnie (w odniesieniu do osób wchodzących w skład zarządów obu spółek).

Wobec powyższego trudno uznać za zasadne stanowisko skarżącej, w myśl którego niekonstytucyjność zakwestionowanych regulacji polega na nałożeniu obowiązku zapłaty składek ubezpieczeniowych na podmioty, które zawarły umowy cywilnoprawne, lecz nie mają wpływu lub wiedzy na temat tego, komu faktycznie zostanie powierzone wykonanie zawartej umowy o dzieło lub umowy zlecenia. Argumentacja skarżącej przedstawiona w skardze konstytucyjnej nie wystarcza do stwierdzenia, że umowy cywilnoprawne zawarte ze spółką faktycznie nie służyły obejściu przepisów dotyczących godzin nadliczbowych, czy też regulacji dotyczących obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Trzeba wręcz zauważyć, że stan faktyczny, na tle którego doszło do ukształtowania sytuacji prawnej skarżącej w zakresie zobowiązania jej do opłacenia składek z tytułu zawartych umów cywilnoprawnych, świadczy o świadomym i intencjonalnym działaniu tak skarżącej, jak i jej pracowników. Jednocześnie, zakwestionowane regulacje wskazują na racjonalność ustawodawcy, który przewidział takie sytuacje i zapewnił ochronę przed obchodzeniem prawa i pokrzywdzeniem pracowników. Gwarancje te – jak się wydaje – mają też zapobiegać obchodzeniu przepisów ustawy o emeryturach w zakresie zawieszania prawa do emerytury.

Biorąc pod uwagę powyższe, na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, Trybunał odmówił nadania analizowanej skardze konstytucyjnej dalszego biegu ze względu na jej oczywistą bezzasadność. Należy podkreślić, że okoliczność powyższa stanowi samodzielną przesłankę procesową przemawiającą przeciwko merytorycznemu rozpoznaniu skargi konstytucyjnej.

Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że nie wszystkie wskazane w rozpatrywanej skardze konstytucyjnej wzorce kontroli spełniają warunki wynikające z Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

Trybunał Konstytucyjny przypomina, że z brzmienia art. 79 ust. 1 Konstytucji wynika, iż wzorcami kontroli w sprawie wszczętej na skutek złożenia skargi konstytucyjnej mogą być tylko przepisy wyrażające wolności lub prawa skarżącego (zob. postanowienia pełnego składu TK z: 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001 poz. 225; 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60; 16 lutego 2009 r., Ts 202/06, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 23). W podstawie skargi konstytucyjnej należy zatem zawsze wskazać konstytucyjne prawa bądź wolności przyjmujące normatywną postać praw podmiotowych – w tym znaczeniu, że ich adresatem jest obywatel (bądź inny podmiot prawa), kształtują one jego sytuację prawną, adresat ten ma zaś możność wyboru zachowania się, tzn. spełnienia lub niespełnienia normy (por. Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 159).

W niniejszej sprawie Trybunał stwierdza, że omawianej przesłanki dopuszczalności skargi konstytucyjnej nie wyczerpuje odwołanie się przez skarżącą do zasady demokratycznego państwa prawa (art. 2 Konstytucji) oraz zasady równości (wywodzonej w treści skargi z art. 32 Konstytucji). Stanowisko w tym zakresie jest utrwalone i wynika z orzeczeń wydanych przez Trybunał w pełnym składzie, a Trybunał Konstytucyjny w składzie analizującym wniesioną skargę konstytucyjną nie znajduje podstaw do odejścia od tego poglądu.

Ponadto należy stwierdzić oczywistą bezzasadność zarzutu naruszenia wynikającej z art. 20 i art. 22 Konstytucji wolności prowadzenia działalności gospodarczej. Istota zarzutów skargi konstytucyjnej w omawianym zakresie sprowadza się do konstatacji, że nałożenie na spółkę obowiązku zapłacenia składek na ubezpieczenie społeczne w związku z umową cywilnoprawną zawartą w ramach prowadzonej działalności narusza swobodę kontraktowania, nierozerwalnie związaną z wolnością prowadzenia działalności gospodarczej. W tym kontekście trzeba podkreślić, że obowiązek uiszczania danin publicznych (w tym także obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne opłacanych przez pracodawcę) znajduje swoje bezpośrednie zakotwiczenie w przepisach Konstytucji (przede wszystkim w art. 84), a zatem samo jego wprowadzenie nie może być rozważane w kategoriach związanych z ograniczaniem przysługujących danemu podmiotowi praw lub wolności konstytucyjnych. W rozpatrywanej sprawie zasada wolności działalności gospodarczej nie jest zatem wzorcem adekwatnym do weryfikacji konstytucyjności zakwestionowanego przepisu. Za pozbawione podstaw należy bowiem uznać łączenie obowiązku daninowego z ograniczaniem wolności działalności gospodarczej. Przesłanki dopuszczalnego ograniczania wolności wyrażonej w art. 22 Konstytucji odnosić należy do działań jej adresatów związanych z samym podejmowaniem określonego rodzaju działalności, nie zaś do konkretnych warunków (także finansowych) jej prowadzenia (por. postanowienie TK z 5 października 2010 r., Ts 41/07, OTK ZU nr 3/B/2011, poz. 193).

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego wymogu wynikającego z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK nie wypełnia także odwołanie się do treści art. 31 ust. 2 w związku z art. 51 ust. 1 Konstytucji. Zarzuty skarżącej w tym zakresie zmierzają bowiem do wykazania istnienia luki prawnej, której badanie leży poza kognicją Trybunału. Jednocześnie – w omawianym zakresie – skarżąca domaga się w istocie ochrony konstytucyjnych praw pracowników, co rozpatrywany zarzut czyni niedopuszczalnym w postępowaniu skargowym.

Mając na uwadze powyższe, na podstawie art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, Trybunał odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił bez rozpoznania wniosek skarżącej o wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania decyzji ZUS.