1. W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 30 lipca 2004 r. skarżący Zakład Opieki Zdrowotnej w Głogowie (dalej: ZOZ) postawił zarzut niezgodności art. 357 § 2, art. 394 oraz art. 767 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona na podstawie następującego stanu faktycznego: Postanowieniem z 26 września 2003 r. Komornik Sądowy Rewiru I przy Sądzie Rejonowym w Głogowie w sprawie I KM 1928/02 ustanowił zarządcę Zakładu Opieki Zdrowotnej w Głogowie. Na powyższe postanowienie wniesiono skargę, która została oddalona przez Sąd Rejonowy w Głogowie postanowieniem z 5 lutego 2004 r. (sygn. akt I Co 1803/03). Postanowienie zostało podjęte na posiedzeniu niejawnym bez podania uzasadnienia. W odpowiedzi na wniosek ZOZ w Głogowie o sporządzenie uzasadnienia powyższego postanowienia, Sąd Rejonowy postanowieniem z 19 lutego 2004 r. (sygnatura akt jak wyżej) odmówił sporządzenia uzasadnienia, gdyż uzasadnienie sporządza się tylko do postanowień, które podlegają zaskarżeniu, a od postanowienia oddalającego skargę na czynności komornika zażalenie nie przysługuje.

Wniesione na powyższe postanowienie zażalenie zostało oddalone przez Sąd Okręgowy w Legnicy – II Wydział Cywilny postanowieniem z 28 kwietnia 2004 r. (sygn. akt II Cz 215/04). Sąd Okręgowy podtrzymał argumentację Sądu Rejonowego o braku możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie oddalające skargę na czynności komornika w wymienionej sprawie.

Po rozpoznaniu wstępnym Trybunał nadał dalszy bieg skardze w zakresie, w jakim dotyczy zbadania zgodności z Konstytucją art. 357 § 2 k.p.c. Skarżący wskazuje w uzasadnieniu, że badając konstytucyjność tego przepisu, należy skonfrontować go z wzorcem kontroli wynikającym z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

2. Pismem z 24 stycznia 2006 r. stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny, który wniósł o stwierdzenie, że art. 357 § 2 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 2 oraz nie jest niezgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

W pierwszej kolejności Prokurator zwrócił uwagę, że na skutek nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) zmienione zostało brzmienie art. 357 § 2 k.p.c. Nowelizacja zrównała sytuację prawną strony korzystającej z pomocy rzecznika patentowego z sytuacją strony korzystającej z pomocy adwokata lub radcy prawnego. Zaistniała zmiana nie stoi, zdaniem Prokuratora, na przeszkodzie merytorycznemu rozpoznaniu sprawy. Zmiana stanu prawnego nie doprowadziła do zmiany unormowań w zakresie uzasadniania przez sąd postanowień wydanych na posiedzeniach niejawnych, a orzeczenie Trybunału wiązałoby się ściśle z ochroną konstytucyjnych wolności i praw skarżącego w zakresie korzystania przez niego z prawa do sądu.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, Prokurator stwierdza, że – zgodnie z ustabilizowanym orzecznictwem Trybunału – na konstytucyjne prawo do sądu składa się m.in. odpowiednie ukształtowanie procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności. Niemniej jednak, w wypadku kolizji prawa do sądu z inną normą konstytucyjną, poddającą ochronie wartości o równym lub nawet większym znaczeniu dla funkcjonowania państwa lub rozwoju jednostki, prawo to może podlegać pewnym ograniczeniom. Ograniczenia takie dopuszczalne są w absolutnie niezbędnym zakresie, jeżeli urzeczywistnienie danej wartości konstytucyjnej nie jest możliwe w inny sposób (por. wyrok Trybunału z 9 lipca 2002 r., sygn. P 4/01, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 52).

Problematyka jawności postępowania w kontekście prawa do sądu była już przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy gwarantowane jest przede wszystkim przez jawność rozprawy. Jawność w stosunku do innych faz postępowania oznacza przede wszystkim możliwość zasięgania informacji o jego przebiegu i o podjętych rozstrzygnięciach (por. postanowienia z 15 grudnia 2004 r., sygn. Ts 127/04, OTK ZU nr 3/B/2005, poz. 121 oraz z 16 maja 2005 r., sygn. Ts 127/04, OTK ZU nr 3/B/2005, poz. 122). Jawność postępowania rozumiana jako jawność dla stron oznacza dopuszczenie stron do udziału w czynnościach procesowych, przy czym ustawodawca może ograniczyć udział stron w niektórych czynnościach, ale ograniczenia takie powinny jednak zawsze być odpowiednio uzasadnione (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 czerwca 2002 r., sygn. SK 5/02, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 41, s. 554).

Oceniając funkcję uzasadnienia orzeczeń sądowych, Trybunał uznał, że w wypadku oceny każdego ograniczenia zasady uzasadniania orzeczeń konieczna jest dokładna analiza wszystkich czynników, uwarunkowań i kryteriów – uważa Prokurator. W wypadku orzeczeń kończących sprawę, z natury niezaskarżalnych, wyłączona jest funkcja uznawana za podstawową, tj. umożliwienia zewnętrznej kontroli orzeczenia; dlatego w wielu systemach prawnych przewiduje się ograniczenia uzasadniania takich orzeczeń (por. postanowienie z 11 kwietnia 2005 r., sygn. SK 48/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 45, s. 587).

Generalnie przyjętą na gruncie k.p.c. zasadą jest uzasadnianie postanowień, które podlegają zaskarżeniu (dotyczy to postanowień wydawanych zarówno na posiedzeniach jawnych, jak i na posiedzeniach niejawnych). Co do zasady, zaskarżony art. 357 § 2 k.p.c. ma zastosowanie do tzw. postanowień formalnych (wpadkowych), czyli orzeczeń, które nie mają charakteru merytorycznego, lecz ściśle procesowy; w których sąd ustosunkowuje się do kwestii o charakterze formalnym, dotyczących toku postępowania, jego przebiegu oraz dopuszczalności wydania w nim orzeczenia merytorycznego. Postanowienie Sądu Okręgowego w Legnicy zakończyło postępowanie w sprawie skargi na postanowienie komornika o ustanowieniu zarządcy Zakładu Opieki Zdrowotnej w Głogowie. Skarga na czynności komornika oraz postępowanie nią wywołane funkcjonowały w sferze postępowania egzekucyjnego. Postanowienia Sądu Rejonowego w Głogowie oraz Sądu Okręgowego w Legnicy nie miały charakteru kończącego postępowanie egzekucyjne ani nawet kończącego samodzielną część tego postępowania – podkreśla Prokurator.

W wypadkach gdy postanowienia formalne (wpadkowe) nie podlegają zaskarżeniu, wyłączone są podstawowe funkcje sporządzenia uzasadnienia, tj. umożliwienie kontroli instancyjnej (zewnętrznej) oraz zapoznanie się przez stronę z motywami rozstrzygnięcia, co umożliwia racjonalną decyzję o ewentualnym zaskarżeniu danego orzeczenia. Za rezygnacją ze sporządzania uzasadnienia przemawia natomiast potrzeba zapewnienia sprawności i szybkości postępowania. W postępowaniu cywilnym, zarówno rozpoznawczym, jak i egzekucyjnym, zapadają liczne postanowienia dotyczące różnych kwestii, niekończące postępowania i niepodlegające odrębnemu zaskarżeniu. Wymóg uzasadniania każdego z tych postanowień spowodowałby wydłużenie postępowania cywilnego, obniżenie jego sprawności i zmniejszenie efektywności udzielanej ochrony prawnej. Mogłoby to w konsekwencji prowadzić do naruszenia prawa strony do rozpoznania jej sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Tym samym, zdaniem Prokuratora Generalnego, można bronić poglądu, że rozwiązanie przyjęte w zaskarżonym art. 357 § 2 k.p.c., zmierzające do zapewnienia sprawnego i efektywnego toku postępowania cywilnego, ma na celu ochronę porządku publicznego oraz osób innych niż dłużnicy (wierzycieli), w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Prokurator zwraca uwagę na regulację z art. 380 k.p.c., zgodnie z którą sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w trybie zażalenia, lecz miały wpływ na wynik sprawy oraz na to, że sąd drugiej instancji może badać z urzędu niezaskarżalne zażaleniem postanowienia z punktu widzenia unormowań art. 378 § 1 k.p.c., tj. przesłanek nieważności postępowania.

Z tych powodów Prokurator Generalny uznaje art. 357 § 2 k.p.c. za zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 2 Konstytucji.

Odnosząc się do wzorców kontroli wyrażonych w art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji, Prokurator stwierdził, że zaskarżony przepis k.p.c. nie zawiera unormowań dotyczących dopuszczalności wnoszenia środków zaskarżenia bądź trybu ich wnoszenia. Unormowania takie zawierają art. 394 oraz art. 767 § 3 k.p.c., ale w tym zakresie Trybunał odmówił nadania biegu skardze. W odniesieniu do art. 357 § 2 k.p.c. wymienione wzorce są nieadekwatne, dlatego należy uznać, że przepis ten nie jest niezgodny z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

3. Stanowisko w imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zajął Marszałek Sejmu. Pismem z 27 czerwca 2006 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 357 § 2 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 Konstytucji.

Prawo do sądu wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji oznacza dla ustawodawcy obowiązek ustanowienia regulacji prawnej, która zapewni rozpatrzenie sprawy przez sąd. W omawianej sprawie prawo takie zostało zagwarantowane (skarga na czynności komornika). Wydane przez sąd na posiedzeniu niejawnym postanowienie poprzedzone zostało przeprowadzoną przez sąd weryfikacją legalności i zasadności orzeczenia wydanego przez komornika, co stwierdził Trybunał w wydanym w niniejszej sprawie postanowieniu z 22 marca 2005 r. (sygn. Ts 138/04). Prawo do sądu wzmocnione jest przez kontrolę instancyjną orzeczeń. Trybunał stwierdził jednak, że zasada dwuinstancyjności nie stanowi elementu ogólnego prawa do sądu, co zostało potwierdzone w wielu orzeczeniach Trybunału. Ustalenia Trybunału co do braku wymogu dwuinstancyjnego postępowania sądowego w sprawach, które nie są od początku do końca rozpoznawane przez sąd, lecz jedynie poddane kontroli sądu, są aktualne także w niniejszej sprawie. Dlatego Marszałek Sejmu wniósł jak na wstępie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Jak wspomniano, w wyniku wstępnego rozpoznania skargi Trybunał, postanowieniem z 22 marca 2005 r. (sygn. Ts 138/04), odmówił nadania biegu skardze w zakresie kontroli konstytucyjnej art. 394 k.p.c. oraz art. 767 § 3 k.p.c. Poddając szczegółowej analizie zarzuty skargi, Trybunał ustalił, że skarżący wskazał art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji jako wzorce kontroli konstytucyjnej wymienionych wyżej artykułów kodeksu postępowania cywilnego. Trybunał stwierdził, że zarzuty naruszenia praw konstytucyjnych, wskazanych w art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, są na tle stanu faktycznego związanego ze skargą oczywiście bezzasadne. Zaskarżając postanowienie komornika z 26 września 2003 r. o ustanowieniu zarządcy ZOZ, skarżący zrealizował bowiem prawo do zaskarżania orzeczeń, o którym mowa w art. 78 Konstytucji; natomiast art. 176 ust. 1 Konstytucji może być wskazany jako wzorzec kontroli konstytucyjnej tylko tych postępowań, które od początku do końca są postępowaniami sądowymi.

Trybunał Konstytucyjny nadał bieg w zakresie kontroli konstytucyjnej art. 357 § 2 k.p.c. Trybunał ustalił, że skarżący ZOZ wskazał art. 45 ust. 1 Konstytucji jako wzorzec kontroli konstytucyjnej zaskarżonego przepisu. Wynika to jednoznacznie z uzasadnienia skargi. Zaskarżony przepis ma następujące brzmienie: „Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym sąd doręcza z urzędu obu stronom, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Gdy stronie przysługuje środek zaskarżenia, postanowienie należy doręczyć z uzasadnieniem; doręczając postanowienie, należy pouczyć stronę występującą w sprawie bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia”.

2. Trybunał poddał analizie zarzuty zamieszczone w uzasadnieniu skargi bo – jak to podkreślał wielokrotnie w swym orzecznictwie – na treść oraz istotę pytania prawnego czy skargi konstytucyjnej składają się treści wyrażone zarówno w petitum, jak i w uzasadnieniu (por. wyroki: z 19 lutego 2003 r., sygn. P 11/02, OTK ZU nr 2/A/2003, poz. 12; z 17 kwietnia 2000 r., sygn. SK 28/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 88 oraz z 13 maja 2003 r., sygn. SK 21/02, OTK ZU nr 5A/2003, poz. 39 i powołane tam postanowienia Trybunału). Celem analizy było ustalenie, czy zarzuty skarżącego, wskazane w uzasadnieniu, mieszczą się w obszarze treści normatywnych zaskarżonego art. 357 § 2 k.p.c. W szczególności chodziło o ustalenie, czy normatywny przedmiot zaskarżenia, poddany kontroli konstytucyjnej z punktu widzenia zgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji, mieści się w całości i jednoznacznie na gruncie treści normatywnych art. 357 § 2 k.p.c. Szczegółowa analiza pod kątem powyższych ustaleń okazała się tym bardziej potrzebna, że skardze został nadany bieg w określonym zakresie, a zarzuty skargi, niekiedy niejasne, odniesione były do trzech wspomnianych przepisów k.p.c. i trzech przepisów konstytucyjnych wskazanych jako wzorce kontroli.

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że większość zarzutów skargi nie odnosi się do treści normatywnych art. 357 § 2 k.p.c.

Na wstępie należy zaznaczyć, że w rozpatrywanej skardze zamieszczono zarzuty niewłaściwego stosowania prawa zarówno przez komornika, jak i przez sąd I instancji („Sąd I instancji wydał wadliwe, w ocenie skarżącej, postanowienie”). Zarzuty te, jako zarzuty na stosowanie prawa nie mogą być z oczywistych względów, jako niebędące przedmiotem kognicji Trybunału, rozpatrzone. Należy ponadto nadmienić, że skarżący ZOZ wskazuje na błędne stosowanie przez komornika art. 1062 k.p.c. (niewskazanego jako przedmiot kontroli konstytucyjnej), gdyż, zdaniem skarżącego, art. 1062 k.p.c. odnosił się do dłużników prowadzących działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa, a ZOZ nie stanowił takiego podmiotu.

Kolejne zarzuty skarżącego wiążą się wyłącznie z art. 394 k.p.c. oraz art. 767 § 3 k.p.c. Skarżący podnosi, że wymienione przepisy k.p.c. naruszają art. 78 Konstytucji, ponieważ naruszają zawartą w tym artykule Konstytucji zasadę, że ustawa może wskazywać wyjątki od zasady zaskarżalności orzeczeń.

Również podniesiony przez skarżącego zarzut braku dwuinstancyjnej procedury sądowej dotyczy naruszenia art. 176 Konstytucji przez art. 394 oraz art. 767 § 3 k.p.c.; nie wiąże się więc z obszarem treści normatywnych art. 357 § 2 k.p.c.

Rozpatrzeniu przez Trybunał podlega natomiast kolejny zarzut skarżącego, odnoszący się do art. 357 § 2 k.p.c. Skarżący podkreśla, że Sąd Rejonowy w Głogowie oddalił skargę na postanowienie komornika o ustanowieniu zarządcy – postanowieniem bez uzasadnienia, wydanym na posiedzeniu niejawnym.

Zdaniem skarżącego brak konieczności uzasadnienia, wynikający z art. 357 § 2 k.p.c., powoduje, że „stronie nie są znane motywy wyroku i nie ma możliwości poznać toku rozumowania sądu”, a w rezultacie nie ma ona możliwości zweryfikowania go z obowiązującymi przepisami prawa i dokonania oceny, czy wyrok jest sprawiedliwy. Dlatego w ocenie skarżącego przepis ten narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Konfrontując treść normatywną zaskarżonego przepisu ze stanem faktycznym skargi oraz jej uzasadnieniem, Trybunał Konstytucyjny ustalił, że zakres zaskarżenia podlegający ocenie Trybunału dotyczy tylko zdania drugiego art. 357 § 2 k.p.c. Zdaniem skarżącego, art. 357 § 2 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji, ponieważ z przepisu tego nie wynika norma zobowiązująca sąd do sporządzenia uzasadnienia jego postanowienia, oddalającego skargę na czynność komornika polegającą na ustanowieniu zarządu nad przedsiębiorstwem w trybie art. 1062 § 1 k.p.c. (w związku z art. 931 § 1 k.p.c.), w brzmieniu tych przepisów obowiązującym do wejścia w życie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804).

Zdaniem Trybunału, wspomniana wyżej norma zobowiązująca nie mieściłaby się jednak w obszarze treści normatywnych art. 357 § 2 k.p.c. Norma taka miałaby postać normy rozczłonkowanej (por. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002 r., Wyd. Prawnicze Lexis Nexis, s. 103-115), skonstruowanej nie tylko na gruncie przepisu art. 357 § 2 k.p.c., ale także z uwzględnieniem treści normatywnych innych przepisów.

Skarżący uważa bowiem, że sąd winien również uzasadniać postanowienie, którym oddala skargę na czynność komornika ustanawiającą zarząd nad przedsiębiorstwem, mimo że na takie postanowienie zażalenie nie przysługuje. Skarżący domaga się więc uzupełnienia hipotezy normy zamieszczonej w art. 357 § 2 k.p.c. („(…) Gdy stronie przysługuje środek zaskarżenia (…)”) o elementy zamieszczone w art. 1062 § 1 k.p.c. (ustanowienie zarządu nad przedsiębiorstwem przez komornika) oraz w art. 767 § 1 k.p.c. („Na czynności komornika przysługuje skarga do sądu (…)”).

Kontrola konstytucyjna inicjowana w wyniku skargi konstytucyjnej nie jest kontrolą abstrakcyjną, lecz kontrolą konkretną. Przedmiotem kontroli, jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny, jest ta norma, która wiąże się ze stanem faktycznym skargi. Dlatego Trybunał wyjaśniał na przykład, że unormowanie zawarte w art. 79 ust. 1 Konstytucji należy rozumieć w ten sposób, że przedmiotem kontroli zainicjowanej skargą konstytucyjną nie może być przepis aktu normatywnego, który posiłkowo czy incydentalnie został przywołany w rozstrzygnięciu; w przeciwnym razie nadawałoby to postępowaniu charakter actio popularis (por. wyrok z 24 lutego 1999 r., sygn. SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24 oraz wyrok z 12 grudnia 2005 r., sygn. SK 20/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 133).

W rozpatrywanej sprawie, ustalona przez Trybunał norma, związana ze stanem faktycznym skargi, nie może być skonstruowana wyłącznie na gruncie zaskarżonego przepisu art. 357 § 2 k.p.c.; mogłaby być skonstruowana z wykorzystaniem istotnych elementów wynikających z treści normatywnych innych przepisów, niezaskarżonych przez skarżący ZOZ.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie.