1. Wyrokiem z 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 178a § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.) jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2. Każdorazowe zastosowanie art. 178a § 2 k.k. przez sąd wymaga jednoczesnego zastosowania art. 42 § 2 k.k. Art. 42 § 2 k.k. należy rozpatrywać w kontekście poprzedzającego go art. 42 § 1 k.k.

Art. 42 § 1 k.k. stanowi, że „Sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji”.

Z kolei zgodnie z art. 42 § 2 k.k. „Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w § 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177”.

Oba paragrafy art. 42 k.k. normują więc problematykę orzekania zakazu prowadzenia pojazdów, który stanowi ważny środek karny i w aspekcie praktycznym pełni funkcję profilaktyczną połączoną z elementami represji (por. Kodeks karny, Komentarz, red. T. Bojarski, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 104).

3. Dla aktualnego stosowania obu paragrafów art. 42 k.k. istotne znaczenie miało pięć orzeczeń Izby Karnej Sądu Najwyższego. Mowa tu o postanowieniu z 11 października 2001 r. (sygn. akt I KZP 24/01, OSP nr 7-8/2002, poz. 110), postanowieniu z 21 listopada 2001 r. (sygn. akt I KZP 27/01, OSNKW nr 1-2/2002, poz. 5), uchwale z 26 sierpnia 2002 r. (sygn. akt I KZP 20/02, OSNKW nr 11-12/2002, poz. 92), wyroku z 6 lipca 2006 r. (sygn. akt IV KK 146/06, OSP nr 2/2007, poz. 18) oraz o postanowieniu z 29 sierpnia 2007 r. (sygn. akt I KZP 23/07, OSP nr 6/2008, poz. 59). Dopiero w wyniku wydania tych orzeczeń wykształciła się powszechna praktyka, którą zakwestionował sąd pytający, to znaczy praktyka orzekania wobec nietrzeźwych rowerzystów – obok kary – dwu sankcji dodatkowych: obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych oraz – formalnie, fakultatywnego na podstawie art. 42 § 1 k.k., lecz w rzeczywistości orzekanego zawsze – zakazu jazdy rowerem.

W postanowieniach z 11 października 2001 r. i 21 listopada 2001 r. SN rozstrzygnął zasadniczą dla rozpatrywanej przez TK sprawy kwestię: czy w razie skazania za przestępstwo określone w art. 178a § 2 k.k. sąd zobowiązany jest – na podstawie art. 42 § 2 k.k. – orzec wobec sprawcy zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, a zatem czy wspomniana podstawa prawna (art. 42 § 2 k.k.) ma również zastosowanie do sprawcy prowadzącego inny pojazd niż określony w art. 178a § 1 k.k., czyli np. rower. W postanowieniach tych SN stwierdził, że obligatoryjne orzeczenie wspomnianego środka karnego z art. 42 § 2 k.k. następuje nie tylko wyłącznie wobec sprawcy prowadzącego pojazd mechaniczny, lecz również wobec sprawców, którzy prowadzili pojazdy inne niż mechaniczne, a także wobec każdego „uczestnika w ruchu”, a więc także i pieszego.

Należy dodać, że we wspomnianych dwóch postanowieniach z 2001 r. SN uznał za dopuszczalne i prawidłowe orzeczenie wobec sprawcy przestępstwa z art. 178a § 2 k.k. – obok obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (art. 42 § 2 k.k.), także fakultatywnego zakazu prowadzenia pojazdów niemechanicznych (art. 42 § 1 k.k.) Taka kumulacja stosowania środków karnych wobec sprawców występku z art. 178a § 2 k.k., była zresztą już wcześniej postulowana przez doktrynę (por. R. A. Stefański, Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów, „Prokuratura i Prawo”, nr 11-12/1999, s. 144).

W uchwale z 26 sierpnia 2002 r. SN – rozwiewając wątpliwości sądów powszechnych – stwierdził, że „dopuszczalne jest orzeczenie na podstawie art. 42 § 1 k.k. zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, kierowanie którymi nie wymaga posiadania uprawnień stwierdzonych dokumentem wydanym przez upoważniony organ”, a więc m.in. roweru.

Na tej podstawie od 2002 r. ugruntowana została praktyka orzekania przez sądy powszechne wobec nietrzeźwych rowerzystów dwóch środków karnych: 1) obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszystkich lub określonego rodzaju) oraz 2) formalnie fakultatywnego, ale w rzeczywistości orzekanego zawsze, zakazu prowadzenia roweru.

4. To, że zakaz prowadzenia roweru orzekany jest de facto obligatoryjnie wynika z tego, że środek karny w postaci zakazu prowadzenia przez skazanego pojazdu powinien przede wszystkim dotyczyć tego pojazdu, przy użyciu którego popełnił on przestępstwo.

Tę ogólną dyrektywę środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów SN powtórzył w kontekście stosowania art. 42 § 2 k.k. w wyroku z 6 lipca 2006 r. (sygn. akt IV KK 146/06, OSP nr 2/2007, poz. 18). SN orzekł w nim, że „rodzaj pojazdu mechanicznego, przy którego prowadzeniu sprawca dopuścił się przestępstwa stanowi, przy orzekaniu środka karnego przewidzianego w art. 42 § 2 k.k., przesłankę wskazującą na rodzaj pojazdów mechanicznych, które powinny zostać objęte zakazem”.

Wreszcie w postanowieniu z 29 sierpnia 2007 r. SN, odmawiając wydania tzw. uchwały interpretacyjnej, w istocie odpowiedział raz jeszcze na pytanie sądu dotyczące możliwości kumulacji środków karnych przewidzianych w art. 42 § 1 i 2 k.k. (por. R. A. Stefański, Glosa do postanowienia SN z 29 sierpnia 2007 r., I KZP 23/07, OSP nr 6/2008, poz. 59). SN orzekł bowiem, że „skazanie za przestępstwo określone w art. 178a § 2 k.k. stwarza możliwość orzeczenia wobec sprawcy, obok obligatoryjnego środka karnego przewidzianego w art. 42 § 2 k.k., również zakazu prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, o którym mowa w art. 42 § 1 k.k.”.

5. Norma rekonstruowana z art. 42 § 2 k.k. nakazuje stosowanie obligatoryjnego środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszelkich albo określonego rodzaju) wobec wszystkich uczestników ruchu, którzy dopuścili się przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Taka treść normy oznacza więc, że zakres podmiotowy obligatoryjnego środka karnego obejmuje również sprawców występku z art. 178a § 2 k.k. Wobec sprawców tego występku, jak wskazano powyżej, sądy orzekają w praktyce ponadto zakaz jazdy pojazdem niemechanicznym z art. 42 § 1 k.k.

6. SN pomija w swym orzecznictwie problem gorszej sytuacji prawnej sprawcy występku z art. 178a § 2 k.k. – czynu o mniejszej szkodliwości społecznej porównaniu do sprawcy występku z art. 178a § 1 k.k. – czynu o większej szkodliwości społecznej.

7. Problem ten dostrzegany jest natomiast w doktrynie prawa karnego, gdzie formułuje się wniosek de lege ferenda, by rozszerzyć zakres przedmiotowy zakazu orzekanego na podstawie art. 42 § 2 k.k. o inne pojazdy przez prosty zabieg legislacyjny, polegający na skreśleniu słowa „mechanicznych” (por. K. Łucarz, Zakaz prowadzenia pojazdów jako środek polityki kryminalnej, Wrocław 2006, s. 198).

8. Kierowców pojazdów mechanicznych oraz kierowców pojazdów niemechanicznych, czyli m.in. rowerzystów łączy istotna z punktu widzenia regulacji prawnej cecha wspólna jaką jest kierowanie pojazdem. Kwestionowany przepis k.k. w kontekście jego stosowania wobec sprawców występku z art. 178a § 2 wraz z fakultatywnym środkiem karnym z art. 42 § 1 k.k. powoduje odstępstwo od zasady równości.

9. Odstępstwa od zasady równości są dopuszczalne, jeżeli znajdują uzasadnienie w argumentach racjonalnych, proporcjonalnych i mających oparcie w innych normach, zasadach lub wartościach konstytucyjnych (zob. orzeczenie z 3 września 1996 r., sygn. K. 10/96, OTK ZU nr 4/1996, poz. 33, s. 281 oraz wyrok z 24 marca 1998 r., sygn. K. 40/97, OTK ZU nr 2/1998, poz. 12). Jednak art. 42 § 2 k.k. w zakresie, w jakim prowadzi do surowszego karania sprawców występku z art. 178a § 2 k.k. niż sprawców występku z art. 178a § 1 k.k., nie spełnia testu dopuszczalności wprowadzania odstępstw od zasady równości, ponieważ nie jest uzasadniony racjonalnymi argumentami i nie ma oparcia w innych normach, zasadach lub wartościach konstytucyjnych. Nie można również zgodzić się z poglądem, że kumulacja środków karnych przewidzianych w art. 42 § 1 i 2 k.k. uzasadniona jest koniecznością realizacji celu penalnego oraz celu prewencyjnego środka karnego, jakim jest zakaz prowadzenia pojazdów.

10. Trybunał sygnalizuje w związku z tym Sejmowi potrzebę podjęcia inicjatywy ustawodawczej w celu zmiany obowiązującego stanu prawnego, w którym nietrzeźwi kierowcy pojazdów niemechanicznych poddawani są obligatoryjnie surowszym środkom karnym niż nietrzeźwi kierowcy pojazdów mechanicznych.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.