W skardze konstytucyjnej z 2 października 2014 r. R.Z. (dalej: skarżący) sformułował następujące zarzuty. Po pierwsze, że
art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze zm.; dalej: ustawa z 1991 r. albo
ustawa lutowa) w zakresie, w jakim „nie przyznaj[ą] osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego prawa do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznana krzywdę, w przypadku wydania i wykonania
w toku postępowania karnego postanowienia o umieszczeniu podejrzanego będącego osobą represjonowaną w zakładzie leczniczym,
w celu poddania go badaniu psychiatrycznemu łącznie z obserwacją w wymienionym zakładzie oraz wydania opinii o jego stanie
zdrowia psychicznego, w sytuacji gdy w stosunku do podejrzanego nie zachodziły uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności
i stanu zdrowia psychicznego, a pobyt w szpitalu miał na celu wyłącznie rzeczywiste pozbawienie wolności podejrzanego”, są
niezgodne z art. 2, art. 32 w związku z art. 64 ust. 2 i w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Po drugie, że art. 11 w związku
z art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r. w zakresie, w jakim „uniemożliwiaj[ą] osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego skuteczne[…] dochodzeni[e] na drodze sądowej roszczenia o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia
za doznaną krzywdę wyrządzoną wydaniem i wykonaniem w toku postępowania karnego postanowienia o umieszczeniu podejrzanego
będącego osobą represjonowaną w zakładzie leczniczym, w celu poddania go badaniu psychiatrycznemu łącznie z obserwacją w powyższym
zakładzie oraz wydania opinii o jego stanie zdrowia psychicznego, w sytuacji gdy w stosunku do podejrzanego nie zachodziły
uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności i stanu zdrowia psychicznego, a pobyt w szpitalu miał na celu wyłącznie rzeczywiste
pozbawienie wolności podejrzanego”, są niezgodne z art. 31 ust. 3 w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą. W piśmie z 5 września 2013 r. skarżący wystąpił o zasądzenie
od Skarbu Państwa na jego rzecz 200 000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz 1069,14 zł tytułem odszkodowania
za poniesioną szkodę na skutek zatrzymania w sprawie 1 Ds. 536/85 Prokuratury Rejonowej w Gdyni, w tym za pobyt w Państwowym
Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Srebrzysko w Gdańsku od 6 do 30 marca 1985 r., z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia
się orzeczenia do dnia zapłaty.
Wyrokiem z 15 stycznia 2014 r. (sygn. akt XI Ko 927/13–On) Sąd Okręgowy w Gdańsku – XI Wydział Wykonawczy (dalej: Sąd Okręgowy
w Gdańsku; sąd pierwszej instancji) zasądził od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego 2000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za
krzywdę oraz 494,88 zł tytułem odszkodowania za poniesioną szkodę, z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia.
W pozostałym zakresie w tym w zakresie zastosowania obserwacji sądowo-psychiatrycznej w sprawie 1 Ds. 536/85 sąd oddalił wniosek
o zadośćuczynienie i odszkodowanie. Zdaniem sądu wniosek o zasądzenie zadośćuczynienia i odszkodowania z tytułu zastosowania
obserwacji sądowo-psychiatrycznej jest pozbawiony podstaw prawnych. Sąd zwrócił uwagę na to, że w art. 11 ust. 1 ustawy z
1991 r. ustawodawca posłużył się pojęciami „osoba zatrzymana” i „osoba tymczasowo aresztowana”, a nie znanym prawu karnemu
terminem „rzeczywiste pozbawienie wolności”. Sąd stwierdził, że o ile można zgodzić się z tym, że skarżący został „faktycznie
pozbawiony wolności, o tyle bezspornie [należy stwierdzić, że] prowadzono przeciwko niemu dochodzenie, które zostało umorzone.
W ramach prowadzonego dochodzenia orzeczono o umieszczeniu skarżącego w szpitalu psychiatrycznym, co w świetle przepisów obowiązujących
w toku postępowania było dopuszczalne”. Sąd pierwszej instancji zauważył także, że obserwacja sądowo-psychiatryczna jest czynnością
procesową o charakterze dowodowym, a jej celem jest ustalenie, czy w czasie popełnienia czynu jego sprawca miał pełną zdolność
rozumienia znaczenia tego czynu i zdolność kierowania postępowaniem, czy też miał tę zdolność wyłączoną bądź ograniczoną,
a jeśli tak, to w jakim stopniu. Wskazawszy na wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II AKa
86/10, KZS 2011/10/50) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11 października 2012 r. (sygn. akt AKa 384/12, Lex nr 1258305),
sąd stwierdził, że wtedy „(…) gdy ani przepisy ustawy (…) [z 1991 r.] – stanowiące lex specialis w stosunku do przepisów rozdziału 58 [ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555,
ze zm.; dalej: k.p.k.)], ani właśnie przepisy tegoż rozdziału k.p.k., które na mocy art. 8 ust. 3 ustawy (…) [z 1991 r.] mają
odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, nie normują kwestii odszkodowania i zadośćuczynienia
za okres obserwacji psychiatrycznej wnioskodawcy w zakładzie leczniczym, to roszczenia te winny być rozpoznane w trybie postępowania
cywilnego”. Wyrokiem z 8 maja 2014 r. (sygn. akt II AKa 105/14) Sąd Apelacyjny w Gdańsku – II Wydział Karny (dalej: Sąd Apelacyjny
w Gdańsku; sąd odwoławczy) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego następne
2000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, z ustawowymi odsetkami od 8 maja 2014 r. W pozostałej części sąd odwoławczy
utrzymał zaskarżony wyrok w mocy. Sąd ten podzielił stanowisko Sądu Okręgowego w Gdańsku, który stwierdził, że art. 8 ust.
1 w związku z art. 11 ust. 1 i 2 ustawy z 1991 r. „nie mogą stanowić podstawy do zasądzenia na rzecz wnioskodawcy [(skarżącego)]
nie tylko zadośćuczynienia, ale również odszkodowania za umieszczenie go i pobyt [w] (…) Szpitalu od 8 marca 1985 r.”.
Zdaniem skarżącego zakwestionowane w skardze art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r. uniemożliwiły mu uzyskanie
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i odszkodowania za poniesioną szkodę, które przysługiwały mu na skutek wydania i wykonania
w toku postępowania karnego postanowienia o poddaniu go obserwacji w zakładzie psychiatrycznym (Skarżący twierdzi, że nie
było uzasadnionych wątpliwości co do jego poczytalności, w związku z czym pobyt w szpitalu był formą rzeczywistego pozbawienia
wolności). Zaskarżone przepisy – jak zarzuca skarżący – przyznają prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia tylko tym osobom,
co do których występują przesłanki stwierdzenia nieważności orzeczenia, a więc osobom, które uniewinniono lub wobec których
umorzono postępowanie z powodów określonych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., i wobec których nie zasądzono odszkodowania i
zadośćuczynienia. Przepisy te natomiast pomijają „inne przypadki pozbawienia wolności osób represjonowanych przez ówczesne
organy władzy publicznej, w tym umieszczenia osoby w zakładzie leczniczym w związku z zarządzoną obserwacją sądowo-psychiatryczną”.
Według skarżącego nie ma żadnych przesłanek pozwalających odmiennie traktować osoby zatrzymane i tymczasowo aresztowane oraz
osoby skierowane na obserwację sądowo-psychiatryczną. W stosunku do tych podmiotów „zapadły [bowiem] w toku postępowania karnego
jednakowe pod względem dolegliwości decyzje procesowe ograniczające ich wolność”.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jej merytoryczne rozpoznanie jest
uzależnione od spełnienia warunków wynikających zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i z przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia
1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Skargom konstytucyjnym niespełniającym
tych warunków oraz skargom oczywiście bezzasadnym Trybunał Konstytucyjny odmawia nadania dalszego biegu.
Skarżący zakwestionował art. art. 11 ustawy lutowej w brzmieniu: „1. Przepisy art. 8–10 mają odpowiednie zastosowanie również
wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub
postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie
zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane. Roszczenia o odszkodowanie
i zadośćuczynienie nie przedawniają się. 2. Przepis ust. 1 ma odpowiednie zastosowanie wobec osób pozbawionych życia albo
wolności przez organy, o których mowa w art. 1 ust. 1, bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania”, w związku
z art. 8 ust. 1 tej ustawy, który stanowi, że „[o]sobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję
o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa
odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie
śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców”.
Istotą zarzutów sformułowanych w skardze jest brak ustawowej możliwości skutecznego dochodzenia i wyegzekwowania od Skarbu
Państwa na drodze sądowej odszkodowania i zadośćuczynienia za nieuzasadnione skierowanie skarżącego do zamkniętego zakładu
psychiatrycznego na obserwację psychiatryczną, tj. za – co podkreślił skarżący – rzeczywiste pozbawienie go wolności.
Ponieważ skarżący kwestionuje brak unormowania w ramach istniejącej regulacji prawnej, więc należy ustalić, czy przedmiotem
jego skargi konstytucyjnej jest zaniechanie czy pominięcie legislacyjne. O ile bowiem zaniechanie prawodawcze rozumiane jako
nieuchwalenie (niewydanie) aktu normatywnego wbrew istniejącemu obowiązkowi prawnemu pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego,
o tyle pominięcie prawodawcze polegające na zbyt wąskim określeniu zakresu zastosowania normy prawnej należy do kompetencji
tego organu. W tym drugim wypadku Trybunał rozstrzyga, czy w przepisach obowiązującego aktu normatywnego nie brakuje unormowań,
bez których może on budzić wątpliwości natury konstytucyjnej (zob. wyroki TK z: 6 maja 1998 r. K 37/97, OTK ZU nr 3/1998,
poz. 33; 9 października 2001 r. SK 8/2000, OTK ZU nr 7/2001, poz. 211 oraz 16 listopada 2004 r. P 19/2003, OTK ZU nr 10/A/2004,
poz. 106). Zarzut niekonstytucyjności może więc dotyczyć zarówno tego, co prawodawca w danym akcie unormował, jak i tego,
co w tym akcie pominął, choć – postępując zgodnie z Konstytucją – powinien był unormować (zob. postanowienie TK z 14 lipca
2009 r., SK 2/08, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 117).
Należy przy tym podkreślić, że rozpoznawanie zarzutów dotyczących braku regulacji wymaga daleko posuniętego rygoryzmu co do
stwierdzenia jakościowej tożsamości (albo przynajmniej wyraźnego podobieństwa) materii unormowanych w danym przepisie i tych
pozostawionych poza jego zakresem. Jak wskazał Trybunał w postanowieniu z 11 grudnia 2002 r., „zbyt pochopne »upodobnienie«
materii nieunormowanych z tymi, które znalazły swoją wyraźną podstawę w treści badanego przepisu grozi bowiem każdorazowo
postawieniem zarzutu o wykraczanie przez Trybunał Konstytucyjny poza sferę kontroli prawa i uzurpowanie sobie uprawnień o
charakterze prawotwórczym” (SK 17/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 98).
Odnośnie do zarzutów sformułowanych w skardze Trybunał zauważa, że ustawa z 1991 r. była – od jej wejścia w życie 23 maja
1991 r. – kilkakrotnie nowelizowana. Ustawą z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 191, poz. 1372; dalej:
ustawa nowelizująca) ustawodawca – na co zwrócił uwagę także skarżący – nadał nowe brzmienie obu zaskarżonym przepisom. Dla
oceny rozpatrywanej skargi istotne jest to, że ustawa nowelizująca poszerzyła katalog podmiotów, którym przysługuje od Skarbu
Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Trzeba bowiem zauważyć, że z chwilą wejścia
w życie ustawy nowelizującej prawo do tych roszczeń przysługuje nie tylko tym osobom, wobec których stwierdzono nieważność
orzeczenia, ale także tym, wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem 13 grudnia 1981 r. w Polsce
stanu wojennego (art. 8 ust. 1). Ustawodawca nie rozszerzył natomiast zakresu podmiotowego art. 11 ustawy z 1991 r. Nadał
wprawdzie temu przepisowi nowe brzmienie, ale pozostawił sformułowanie „a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane”.
Należy zatem przyjąć, że ustawodawca, dokonując zmian w istniejącym systemie normatywnym, świadomie postanowił, że prawo do
odszkodowania i zadośćuczynienia nie przysługuje z tytułu każdej represji stosowanej przez polskie organy ścigania. W związku
z tym poza zakresem unormowania pozostawił kwestie odszkodowania i zadośćuczynienia m.in. za okres przebywania w zamkniętych
zakładach psychiatrycznych na obserwacji psychiatrycznej mającej określić stan poczytalności oskarżonych.
Takie rozwiązanie legislacyjne nie oznacza a limine pominięcia prawodawczego, a tym samym niekonstytucyjności przepisów zakwestionowanych w skardze. Trybunał zwraca uwagę na
to, że z każdą zmianą legislacyjną wiąże się założenie racjonalności działań ustawodawcy, a tym samym domniemanie konstytucyjności
nowej normy prawnej. Trzeba także zauważyć, że – jak wskazał w sprawie skarżącego Sąd Okręgowy w Gdańsku – „[w] sytuacji (…),
gdy ani przepisy ustawy (…) [z 1991 r.] – stanowiące lex specialis w stosunku do przepisów rozdziału 58 k.p.k., ani właśnie przepisy tegoż rozdziału k.p.k., które na mocy art. 8 ust. 3 ustawy
(…) [z 1991 r.] mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, nie normują kwestii odszkodowania
i zadośćuczynienia za okres obserwacji psychiatrycznej wnioskodawcy w zakładzie leczniczym, to roszczenia te winny być rozpoznane
w trybie postępowania cywilnego”.
Na podstawie powyższego, Trybunał stwierdza, że rozpatrywana skarga konstytucyjna dotyczy zaniechania legislacyjnego, które
pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego. Ponadto Trybunał zauważa, że skoro – jak orzekł Sąd Okręgowy w Gdańsku
– skarżący, za nieuzasadnione umieszczenie go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym może dochodzić rekompensaty w trybie
postępowania cywilnego, to zarzuty naruszenia jego konstytucyjnych praw są oczywiście bezzasadne. Trybunał podkreśla także,
że skarżący nie wykazał, iż w sprawie, w związku z którą złożył skargę, w ogóle doszło do naruszenia którychkolwiek jego wolności
lub praw konstytucyjnych – wniesiony przez niego środek prawny nie spełnia zatem podstawowego warunku określonego w art. 79
ust. 1 Konstytucji.
Podobne stanowisko Trybunał Konstytucyjny zajął w postanowieniu z 2 grudnia 2014 r. (SK 7/06, niepubl.). Trybunał umorzył
postępowanie w sprawie, stwierdziwszy, że nie może merytorycznie ocenić zakwestionowanej w skardze przesłanki przyznawania
rekompensat działaczom opozycji antykomunistycznej, którzy ukrywali się przed internowaniem lub tymczasowym aresztowaniem,
ponieważ stanowi to zaniechanie prawodawcze.
Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że art. 77 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do wynagrodzenia
szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, nie jest w analizowanej sprawie
adekwatnym wzorcem kontroli. Jak należy bowiem zauważyć, w wyroku z 24 kwietnia 2014 r. Trybunał orzekł, że „sens tego przepisu
wyraża się w przeniesieniu ciężaru dolegliwości (alokacji ryzyka) związanej z wadliwym działaniem władzy publicznej z poszkodowanego
podmiotu na państwo. (…) alokacja ryzyka nie może [natomiast] obejmować stanów prawnych sprzed wejścia w życie Konstytucji”
(SK 56/12, OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 42, zob. również Z. Radwański, Zmiany w Kodeksie cywilnym dotyczące odpowiedzialności organów wykonujących władzę publiczną, „Monitor Prawniczy” nr 21, 2004, s. 971; E. Łętowska, glosa do wyroku SN z 15 maja 2000 r., sygn. akt II CKN 293/00, „Orzecznictwo
Sądów Polskich” nr 12, 2000, poz. 188, s. 633; L. Bosek, Bezprawie legislacyjne, Warszawa 2007, s. 312).
Okoliczności te są – zgodnie z art. 49 w związku z art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy
o TK – podstawami odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.