1. Postanowieniem z 16 czerwca 2008 r. Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, I Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 357 § 2 zdanie drugie w związku z art. 13 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim zwalnia sąd z obowiązku sporządzenia uzasadnienia postanowienia oddalającego skargę na czynność komornika, na które nie przysługuje zażalenie, jest zgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja).

Pytanie zostało zadane na tle następującego stanu faktycznego. 28 września 2007 r. Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim wydał wyrok zasądzający obowiązek zapłaty przez spółkę na rzecz wierzyciela zaległej należności pieniężnej (sygn. akt V GC UPR 262/07). W postanowieniu z 26 marca 2008 r. Sąd Okręgowy w Łodzi, X Wydział Gospodarczy, oddalił zażalenie dłużnika na postanowienie Sądu Rejonowego (sygn. akt X Gz 509/07). W celu zabezpieczenia należności dochodzonej przez wierzyciela przed sądem rejonowym prowadzone było przez komornika sądowego działającego w rewirze sądu pytającego postępowanie zabezpieczające (sprawa zabezp. I KM 2293/07). W piśmie z 20 lutego 2008 r. dłużnik wniósł o przekazanie na rzecz wierzyciela zabezpieczonej w tym postępowaniu kwoty bez wszczynania postępowania egzekucyjnego. 14 kwietnia 2008 r. do komornika sądowego wpłynął wniosek egzekucyjny wierzyciela. Po jego uzupełnieniu przez wierzyciela, 22 kwietnia 2008 r. komornik sądowy wszczął postępowanie egzekucyjne w stosunku do dłużnika (sprawa egz. KM 1179/08) w celu wyegzekwowania kwot wynikających z uzyskanych przez wierzyciela tytułów wykonawczych. Następnie rozpoczął egzekucję, dokonując czynności zajęcia rachunków bankowych spółki, jej ruchomości, nieruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych. W piśmie z 7 maja 2008 r. powiadomił spółkę o rozpoczęciu egzekucji oraz o tym, że jej koszty obejmą co najmniej kwotę 54 939,68 zł wynikającą z tytułów wykonawczych, a do tego również koszty postępowania egzekucyjnego. W piśmie z 9 maja 2008 r. poinformował spółkę, że po przekazaniu na rzecz wierzyciela kwot złożonych w toku postępowania zabezpieczającego do depozytu sądowego zaległość względem wierzyciela zmalała do 11 522 zł.

14 maja 2008 r. spółka złożyła skargę do sądu pytającego na czynność komornika w postaci zawiadomienia o wszczęciu egzekucji. Spółka wskazywała, że brak było ku temu podstaw z uwagi na to, że już spełniła dobrowolnie świadczenie na rzecz wierzyciela w postępowaniu zabezpieczającym, wnosząc w nim o przekazanie na jego rzecz zabezpieczonej kwoty 51 866,31 zł. 27 maja 2008 r. do sądu pytającego wpłynęły od komornika akta sprawy wraz z jego odpowiedzią na wniesioną skargę. Komornik podniósł w niej, że w postępowaniu zabezpieczającym zabezpieczono w depozycie sądowym jedynie kwotę 43 580,26 zł. Jako że nie został wtedy jeszcze wydany prawomocny wyrok i tytuł wykonawczy, komornik nie mógł przekazać kwot zabezpieczonych w depozycie sądowym na rzecz wierzyciela zgodnie z wnioskiem dłużnika. Po otrzymaniu prawidłowego wniosku wierzyciela wraz z prawomocnymi i wykonalnymi wyrokami komornik wszczął postępowanie egzekucyjne, wzywając jednocześnie sąd o zwrot zabezpieczonej kwoty z depozytu sądowego. Z uwagi na to, że nieznana była data wpływu tej kwoty z depozytu, wszczęcie egzekucji nastąpiło „na całość zadłużenia”. Ponadto wszczęcie postępowania egzekucyjnego było prawidłowe z tej przyczyny, że wykonanie przez komornika zabezpieczenia w toku postępowania zabezpieczającego nie może być traktowane jako dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika na rzecz uprawnionego. Zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia (art. 731 k.p.c.). Po otrzymaniu kwoty z depozytu w toku postępowania egzekucyjnego komornik poinformował dłużnika o aktualnej wysokości zadłużenia, uwzględniającej kwotę z depozytu przekazaną wierzycielowi. Kwota ta nie pokryła w całości zadłużenia, stąd – zdaniem komornika – celowe i prawidłowe jest kontynuowanie wszczętej egzekucji z majątku dłużnika.

2. Sąd pytający, rozpoznający merytorycznie skargę dłużnika na czynność komornika polegającą na wszczęciu egzekucji (we wniosku dłużnika oznaczoną jako wszczęcie postępowania egzekucyjnego), podnosi wątpliwość, czy zgodne z Konstytucją są kwestionowane przepisy procedury cywilnej, zwalniające sąd od obowiązku sporządzenia uzasadnienia swojego orzeczenia. Zdaniem sądu pytającego, odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego w powyższej kwestii jest relewantna dla zawisłej przed nim sprawy, ponieważ od kierunku merytorycznego orzeczenia Trybunału na zadane pytanie prawne zależy to, czy sąd wydający w niniejszej sprawie postanowienie niepodlegające zaskarżeniu będzie miał obowiązek sporządzenia jego uzasadnienia.

Zgodnie z brzmieniem art. 357 § 2 zdanie drugie k.p.c., strona nie może żądać sporządzenia uzasadnienia tych rozstrzygnięć sądu zapadających w formie postanowienia, na które nie przysługuje zażalenie. Art. 13 § 2 k.p.c. nakazuje stosować tę zasadę w postępowaniu egzekucyjnym. Co więcej, sąd nie tylko nie uzasadnia pisemnie swojej merytorycznej decyzji, lecz nie ma także prawnego obowiązku jej ustnego uzasadnienia. Tymczasem konieczność ujawnienia przez sąd uczestnikom postępowania motywów merytorycznego rozstrzygnięcia w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia sądu gwarantuje uczestnikom postępowania pewien poziom przewidywalności rozstrzygnięć sądowych i możliwość poznania wewnętrznej logiki mechanizmów, którym są poddani.

Sąd pytający zauważa, że rezygnacja z obowiązku uzasadnienia niektórych orzeczeń może być usprawiedliwiona potrzebą ochrony innych wartości, w tym efektywności postępowania. Zdaniem sądu pytającego, celem art. 357 § 2 zdanie drugie k.p.c. jest niewątpliwie szybkość postępowania, jednak wprowadzone przez ustawodawcę ograniczenie nie prowadzi na gruncie postępowania egzekucyjnego do zamierzonych skutków, nie spełnia wymogów proporcjonalności i nie jest adekwatne do chronionego celu. Skarżący musi zaangażować znaczne siły i środki finansowe, by sporządzić skargę na czynności komornika w sposób odpowiadający art. 767 k.p.c. Zdaniem sądu pytającego, te obowiązki powinny być przynajmniej częściowo równoważone obowiązkiem informacyjnym sądu i sporządzeniem krótkiego syntetycznego uzasadnienia.

Jako wzorce kontroli konstytucyjności sąd pytający wskazuje gwarancje proceduralne wyrażone w art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji. Naruszenie art. 2 Konstytucji i wynikającej z niej zasady zaufania uczestników postępowania egzekucyjnego do państwa i stanowionego przezeń prawa wynika stąd, że kwestionowany przepis nie gwarantuje rozpoznania sprawy z poszanowaniem ich konstytucyjnych praw. Naruszenie prawa do sądu wynika z przekroczenia przez ustawodawcę zasady jawności postępowania oraz standardu rzetelnej i sprawiedliwej procedury sądowej z uwagi na brak obowiązku informowania uczestników postępowania ze skargi na czynność komornika przez sąd egzekucyjny o rzeczywistych powodach rozstrzygnięcia, które jest dodatkowo niezaskarżalne i nieweryfikowalne. Sąd pytający podkreśla, że na naruszenie przez kwestionowane przepisy zasady rzetelnego procesu wskazywać może orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (dalej: ETPC), w szczególności rozstrzygnięcie w sprawie Tabor przeciwko Polsce z 27 czerwca 2006 r. (nr skargi 12825/02), w której ETPC uznał, że art. 357 § 2 zdanie drugie k.p.c., w zakresie, w jakim zwalnia sąd drugiej instancji od obowiązku sporządzenia uzasadnienia postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, narusza art. 6 ust. 1 Konwencji, gdyż uniemożliwia stronie zapoznanie się z motywami sądowego rozstrzygnięcia.

3. W piśmie z 29 kwietnia 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że art. 357 § 2 zdanie drugie w związku z art. 13 § 2 k.p.c. jest zgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji.

Marszałek Sejmu podkreślił, że jednym z elementów prawa do sądu jest prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności. W postanowieniu z 11 kwietnia 2005 r., sygn. SK 48/04 (OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 45), Trybunał wyraził pogląd, że uzasadnianie orzeczeń sądowych jest decydującym komponentem konstytucyjnego prawa jednostki do rzetelnego sądu. Zdaniem Marszałka Sejmu, uzasadnienie decyzji sądu pełni różne funkcje w zależności od charakteru i etapu postępowania, w którym ta decyzja zostaje podjęta. Uzasadnienie ma na celu nie tylko przekonać sąd odwoławczy o trafności zaskarżonego orzeczenia; wskazuje także motywy, którymi kierował się sąd, wydając orzeczenie, by strona mogła się z nimi zapoznać i w wypadku zaskarżenia takiego orzeczenia przytoczyć kontrargumenty.

W opinii Marszałka Sejmu, generalny brak obowiązku uzasadniania postanowień wydanych w toku postępowania, niepodlegających zaskarżeniu, nie narusza praw strony do sądu i do sprawiedliwego rozpoznania jej sprawy. W wypadku niezaskarżalnych orzeczeń kończących sprawę odpada podstawowa funkcja uzasadnienia umożliwiająca zewnętrzną kontrolę orzeczenia. Ponadto w takich sytuacjach sąd, mimo obowiązku sporządzenia pisemnego uzasadnienia, często przytacza ustnie argumenty, które wpłynęły na jego rozstrzygnięcie. Z kolei obowiązek uzasadniania wszystkich postanowień, w szczególności tych niezaskarżalnych i niekończących postępowania w sprawie, doprowadziłby wręcz do ciągłego naruszania prawa do sądu poprzez wydłużenie postępowania sądowego. Takie rozwiązanie wprowadziłoby dysproporcję między korzyściami wynikającymi z funkcji uzasadnienia a zagrożeniami innych wartości konstytucyjnych, zwłaszcza prawa do rozpatrzenia sprawy bez uzasadnionej zwłoki.

Zasadniczym celem egzekucji, wynikającym z jej istoty, jest skuteczność osiągana w sprawnym i szybkim działaniu organu egzekucyjnego. Marszałek Sejmu podzielił argumenty zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z 20 listopada 2008 r., sygn. akt III CZP 107/08 (OSNC nr 10/2009, poz. 139), w której podkreślono, że zastosowanie art. 357 k.p.c. w sprawach zainicjowanych skargą na czynności komornika przyspiesza osiągnięcie celu tego postępowania, pozwala uniknąć tych czynności sądu, które nie są konieczne i dezorganizują egzekucję. Dla Marszałka Sejmu oczywiste jest, że sporządzenie i doręczenie uzasadnienia postanowienia, na które nie przysługuje w postępowaniu egzekucyjnym zażalenie, przedłuża to postępowanie, prowadzi do czasowego ustania egzekucji, a nawet jej zawieszenia z uwagi na konieczność przekazania przez komornika akt sprawy komorniczej do sądu rozstrzygającego skargę na czynności komornika.

4. Sąd pytający, po zapoznaniu się z pismem Marszałka Sejmu i w odpowiedzi na nie, w postanowieniu z 18 maja 2009 r. podtrzymał swoje wątpliwości co do konstytucyjności kwestionowanych przepisów i podkreślił, że nie zgadza się z niektórymi, podzielanymi przez Marszałka Sejmu, poglądami wyrażonymi w uchwale SN z 20 listopada 2008 r. (sygn. akt III CZP 107/08). Zdaniem sądu pytającego, uzasadnioną krytykę budzą racje celowościowe, na które powołuje się Sąd Najwyższy, a przedstawiona w uzasadnieniu uchwały metodologia rozpatrywania skarg na czynności komornika jest błędna, wynika z nieznajomości praktyki orzeczniczej w sprawach egzekucyjnych i jest niezgodna z prawem.

Sąd pytający zgadza się z prezentowaną przez Marszałka Sejmu argumentacją dotyczącą funkcji uzasadniania orzeczeń sądów, jednak uważa, że Marszałek błędnie interpretuje wskazane funkcje w odniesieniu do postanowień oddalających skargę na czynność komornika, na które nie przysługuje zażalenie. Sąd zauważył, że postanowienie oddalające skargę na czynność komornika, jakie zapadnie w sprawie dłużnika, jest postanowieniem „incydentalnym”, a zatem nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, a przez to nie jest postanowieniem, na które przysługuje zażalenie. Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym, sąd nie sporządza ani pisemnego, ani ustnego uzasadnienia tego postanowienia, nawet wówczas, gdyby uznawał to za konieczne, ponieważ naraziłby się na zarzut naruszenia przepisów procedury cywilnej. Postanowienia oddalające skargę na czynności komornika, na które nie przysługuje zażalenie, muszą „bronić się” wyłącznie autorytetem sądu. Skarżący nie ma wyboru i musi pogodzić się z tym, że orzeczenie jest zgodne z obowiązującym prawem, sąd zaś nie podzielił jego racji „z nieznanych mu przyczyn”. Takie rozstrzygnięcia wywołują rozgoryczenie, niezrozumienie, poczucie krzywdy i niezadowolenia. W konsekwencji osłabiony zostaje autorytet wymiaru sprawiedliwości, wzmocnione natomiast jest przekonanie o arbitralności działań władzy sądowniczej.

W ocenie sądu pytającego, w postępowaniu egzekucyjnym podstawowe znaczenie odgrywa realizacja funkcji informacyjnej sądu w postaci uzasadniania postanowienia, w którym sąd przedstawi jasno, krótko i zwięźle motywy swojego rozstrzygnięcia. Powołanie się na czysto formalną zgodność z prawem nie ma siły przekonywania. Kategoryczne brzmienie ustawy pozbawia sąd możliwości nawiązania dyskursu z odbiorcą treści orzeczenia. Tymczasem sąd, rozstrzygając skargę na czynność komornika, działa na podstawie skomplikowanych przepisów procedury cywilnej i dotyka bardzo wrażliwej materii, która często obejmuje ingerencję organu egzekucyjnego w sferę życia prywatnego skarżącego.

Sąd pytający zauważa, że obecnie tylko pozornie brak konieczności sporządzenia uzasadnienia wpływa na przyspieszenie postępowania przed sądem egzekucyjnym wywołanym wniesieniem skargi na czynność komornika. Skarżący, otrzymujący nieuzasadnione postanowienie oddalające ich skargę na czynność komornika, na które nie służy zażalenie, składają często wniosek o sporządzenie jego uzasadnienia. Sądy, zgodnie z prawem, wydają postanowienia, w których odmawiają ich sporządzenia. Postanowienia te są już jednak zaskarżalne na podstawie art. 394 § 1 pkt 7 k.p.c. Uczestnicy postępowania, korzystając z tego środka zaskarżenia, przedłużają postępowanie skargowe o około 3-6 miesięcy.

Sąd pytający nie zgadza się wreszcie z poglądem Marszałka Sejmu w zakresie, w jakim stwierdza, że wprowadzenie obowiązku sporządzenia uzasadnienia do postanowienia oddalającego skargę na czynność komornika, na które nie służy zażalenie, przedłuży postępowanie egzekucyjne i przeciwstawia się postulatowi szybkości postępowania. Samo zwolnienie sądu od konieczności sporządzenia uzasadnienia postanowienia oddalającego skargę na czynność komornika, na które nie przysługuje zażalenie, nie jest instrumentem, który w sposób istotny wpływa na szybkość postępowania wywołanego wniesieniem skargi. Konsekwencją stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności kwestionowanych przepisów z Konstytucją będzie konieczność uzasadnienia takich postanowień. Będą one zatem z reguły wydawane na posiedzeniach niejawnych i pisemnie uzasadniane. Z praktyki orzeczniczej wynika, że sporządzenie uzasadnienia postanowienia oddalającego skargę na czynności komornika, na które przysługuje zażalenie – za wyjątkiem szczególnie skomplikowanych przypadków – zajmuje zazwyczaj nie więcej niż jedną godzinę.

Konstrukcja uzasadnienia do postanowienia oddalającego skargę na czynność komornika, na które nie przysługuje zażalenie, nie będzie bardziej skomplikowana. Z reguły stany faktyczne w takich sprawach są zwięzłe, opierają się na dokumentach urzędowych oraz prywatnych znajdujących się w aktach postępowania egzekucyjnego. W sprawie spółki La Terre sp. z o.o., sygn. akt I Co 923/04, sąd ocenia, że sporządzenie uzasadnienia do postanowienia oddalającego skargę w tej sprawie zajmie około 10-20 min. W niektórych wypadkach wydanie postanowienia i sporządzenie jego pisemnego uzasadnienia będzie mogło być rozłożone w czasie, gdy sąd ogłosi postanowienie po przeprowadzeniu rozprawy albo na posiedzeniu jawnym. Wówczas uczestnik postępowania będzie mógł złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia w terminie siedmiu dni od dnia jego ogłoszenia. We wszystkich wypadkach sporządzenie uzasadnienia do postanowienia rozstrzygającego skargę na czynności komornika, na które nie przysługuje zażalenie, nie ma znaczącego wpływu ani na bieg postępowania egzekucyjnego, ani na tok postępowania skargowego, ani nie przyczyni się w żaden sposób do obstrukcji postępowania egzekucyjnego przez dłużnika.

Sąd pytający przypomniał także orzecznictwo ETPC w sprawach toczących się przed Trybunałem przeciwko Polsce, w którym utrwaliła się myśl, że z zasady rzetelności postępowania sądowego wynika obowiązek uzasadniania orzeczeń sądowych, które rozstrzygają o prawach i obowiązkach stron procesowych. Regulacje kraju członkowskiego, które zezwalają na odstępstwa od obowiązku uzasadniania orzeczeń sądowych są sprzeczne z zasadą rzetelności i powodują, że prawo do sądu staje się iluzoryczne; w konsekwencji strona zostaje pozbawiona prawa do sądu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Pytanie prawne Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, skierowane do Trybunału Konstytucyjnego w związku ze sprawą egzekucyjną przed nim zawisłą, dotyczy postępowania merytorycznego ze skargi dłużnika na czynność komornika sądowego działającego w rewirze sądu pytającego i znajdującego się pod jego nadzorem. Biorąc pod uwagę podstawę prawną wydanej decyzji komornika o wszczęciu egzekucji w sprawie spółki La Terre sp. z o.o. z siedzibą w Łodzi oraz przyszłej decyzji sądu pytającego rozstrzygającego merytorycznie zawisłą przed nim sprawę, a także zakres przedmiotowy skargi na czynność komornika w postępowaniu egzekucyjnym i kształt instytucji pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego, kwestią wymagającą rozstrzygnięcia w pierwszej kolejności jest ustalenie spełnienia formalnych wymagań dopuszczalności niniejszego pytania prawnego. Od odpowiedzi na to pytanie zależy dopuszczalność merytorycznego rozpoznania sprawy i wydanie wyroku.

Do zbadania formalnych przesłanek obliguje Trybunał Konstytucyjny charakter konkretnej kontroli konstytucyjności dokonywanej w procedurze pytań prawnych. Zgodnie z art. 193 Konstytucji in fine, którego treść została powtórzona w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem. Art. 32 ustawy o TK precyzuje warunki formalne, którym powinno odpowiadać pytanie prawne.

Art. 193 Konstytucji formułuje zatem trzy przesłanki, które łącznie warunkują dopuszczalność przedstawienia Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawnego:

a) podmiotową – zgodnie, z którą może to uczynić jedynie sąd, rozumiany jako państwowy organ władzy sądowniczej, oddzielony i niezależny od legislatywy i egzekutywy;

b) przedmiotową – w myśl której przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą;

c) funkcjonalną – która uzasadnia wystąpienie z pytaniem tylko wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się (zawisłej) przed sądem. Ten ostatni warunek konkretyzuje art. 32 ust. 3 ustawy o TK, stanowiąc, że pytanie prawne powinno wskazywać, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione (por. postanowienia TK z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 6 lutego 2007 r., sygn. P 33/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 14).

2. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, pytanie prawne Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi spełnia dwie z trzech wskazanych przesłanek dopuszczalności jego merytorycznego rozpoznania z art. 193 Konstytucji.

Z kształtu polskiej procedury cywilnej wynika, że sąd rejonowy sprawuje funkcje orzecznicze i rozpoznaje merytorycznie sprawy nie tylko w zakresie postępowań zwyczajnych i nadzwyczajnych w ramach procesu i w postępowaniu nieprocesowym, lecz także w postępowaniu egzekucyjnym, w ramach którego rozpoznaje, jako organ egzekucyjny, skargi na czynności komornika, nad którym sprawuje nadzór judykacyjny. W ramach rozpoznania skargi na czynność komornika sąd działa jako organ wymiaru sprawiedliwości i dokonuje merytorycznej oceny prawidłowości i zgodności z prawem działań komornika jako organu egzekucyjnego. Na przeszkodzie w uznaniu spełnienia przesłanki podmiotowej nie stoi także okoliczność, że sprawa ze skargi spółki La Terre sp. z o.o. na czynności komornika ma charakter sprawy wpadkowej (incydentalnej), podlegającej rozpoznaniu przez sąd rejonowy w toku postępowania egzekucyjnego. Korzystanie przez sądy z instytucji pytania prawnego jest możliwe także w ramach incydentalnych postępowań sądowych, w tym ze skarg na czynności komornika – od momentu wszczęcia postępowania egzekucyjnego aż do jego zakończenia.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, została także spełniona druga przesłanka – przedmiotowa – dopuszczalności merytorycznego rozpoznania wniesionego pytania prawnego. Sąd pytający wyraża wątpliwości co do zgodności aktu normatywnego (przepisów ustawy procesowej) z Konstytucją i umową międzynarodową jako aktami mającymi wyższą rangę w hierarchicznie zbudowanym systemie prawa. Jako że podstawową cechą pytania prawnego jest jego ścisły związek z toczącym się postępowaniem w indywidualnej sprawie, pytanie prawne musi być podejmowane w związku ze stosowaniem aktu normatywnego w indywidualnej sprawie. Sąd może uczynić przedmiotem pytania prawnego każdy przepis takiego aktu normatywnego, którego wykorzystanie jest uzasadnione w celu rozstrzygnięcia poszczególnej sprawy w procesie interpretacji i stosowania prawa (zob. wyroki z: 1 lipca 2003 r., sygn. P 31/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 58, 16 listopada 2004 r., sygn. P 19/03, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 106; 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128). W konsekwencji w procedurze pytań prawnych nie może być to taki akt normatywny, który nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia w rozpatrywanej przez sąd sprawie i który z pewnością nie będzie podstawą sądowego rozstrzygnięcia (nie zostanie w ogóle zastosowany przez organ sądowy).

Kwestionowany art. 357 § 2 zdanie drugie ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) we wskazanym przez sąd zakresie, dotyczącym incydentalnego dla postępowania egzekucyjnego postępowania ze skargi na czynność komornika, będzie mieć z pewnością zastosowanie w sprawie egzekucyjnej ze skargi spółki La Terre sp. z o.o. z siedzibą w Łodzi. Przepis ten reguluje zakres obowiązku uzasadniania w toku postępowania procesowego tych decyzji procesowych, które mają formę postanowień. W postępowaniu egzekucyjnym sąd wydaje tylko postanowienia. Przepisy części trzeciej k.p.c. „Postępowanie egzekucyjne” nie regulują jednak szczegółowych kwestii dotyczących formy i uzasadniania wydawanych postanowień. Z powodu braku przepisów szczególnych, na mocy art. 13 § 2 k.p.c., do innych postępowań unormowanych w kodeksie postępowania cywilnego stosuje się odpowiednio przepisy o procesie, a więc także art. 357 k.p.c.

Zgodnie z art. 766 k.p.c. sąd rejonowy rozpoznaje z reguły sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym, chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób. Zgodnie z art. 357 § 1 in principio k.p.c. postanowienia sądu ogłoszone na posiedzeniu jawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy podlegają zaskarżeniu. Zgodnie zaś z art. 357 § 2 k.p.c., gdy stronie przysługuje środek zaskarżenia na postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym, postanowienie to jest doręczane z urzędu przez sąd wraz z uzasadnieniem sporządzanym w ciągu tygodnia od dnia jego wydania. Wynika stąd a contrario, że gdy stronie nie przysługuje żaden środek zaskarżenia na postanowienie wydane przez sąd egzekucyjny na posiedzeniu niejawnym, uzasadnienia się nie sporządza, gdyż postanowienie to jest doręczane stronie z urzędu bez uzasadnienia.

Zgodnie z art. 7674 § 1 k.p.c. zażalenie na postanowienia sądu w postępowaniu egzekucyjnym przysługuje wyłącznie w wypadkach wskazanych w ustawie. W przeciwieństwie do decyzji sądu np. o odrzuceniu skargi na czynność komornika, żaden przepis procedury egzekucyjnej nie przewiduje zażalenia na postanowienie sądu egzekucyjnego w sprawie merytorycznego rozpoznania takiej skargi, w tym na jej oddalenie. Zgodnie jednak z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego na tle wykładni art. 394 § 1 in principio k.p.c., podzielającym aprobowany w piśmiennictwie pogląd, na postanowienie sądu wydane w wyniku wniesienia skargi na czynność komornika przysługuje jednak zażalenie, ale tylko wówczas, gdy postanowienie to kończy postępowanie egzekucyjne lub samodzielną część tego postępowania albo zmierza do zakończenia egzekucji (por. uzasadnienie uchwały SN z 26 stycznia 1999 r., sygn. akt III CZP 58/98, OSNC nr 6/1999, poz. 107).

Czynności komornika w postaci wszczęcia egzekucji, zawiadomienia dłużnika o jej wszczęciu oraz zajęcia ruchomości, nieruchomości oraz kont bankowych z pewnością nie mogą być kwalifikowane jako ostatnie czynności w toku postępowania egzekucyjnego. Na postanowienie sądu pierwszej instancji, który rozpoznał skargę na takie czynności komornika, niezależnie od tego, czy uczynił to na posiedzeniu jawnym, czy niejawnym oraz czy skargę uwzględnił, czy oddalił, nie przysługuje zażalenie. W konsekwencji te postanowienia sądu egzekucyjnego nie są uzasadniane. Wynika to z brzmienia stosowanego w tych sprawach odpowiednio, ale bez żadnych istotnych modyfikacji, art. 357 k.p.c. (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 28 listopada 1969 r., sygn. akt III CZP 83/69, OSNC nr 6/1970, poz. 105). Ostatnie wątpliwości w orzecznictwie w kwestii sporządzenia uzasadnienia postanowienia, którym sąd rozstrzyga skargę na czynności komornika, wyjaśniła uchwała SN z 20 listopada 2008 r. (sygn. akt III CZP 107/08, OSNC nr 10/2009, poz. 139). Zgodnie z nią zagadnienie obowiązku sporządzania uzasadnienia takich postanowień reguluje wyłącznie art. 357 § 1 i 2 k.p.c., mający na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. zastosowanie w sprawach egzekucyjnych, a nie np. przepisy o zażaleniach i apelacji, w tym art. 397 § 1, 11 i 2 k.p.c. Art. 357 § 2 zdanie drugie k.p.c. (stosowany a contrario) będzie zatem procesową podstawą rozstrzygnięcia sądu pytającego w sprawie spółki La Terre sp. z o.o. ze skargi na czynność komornika sądowego. Sąd pytający wskazał zatem prawidłowo akt normatywny podlegający kontroli konstytucyjności w procedurze pytań prawnych.

3. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, nie została spełniona w niniejszej sprawie funkcjonalna przesłanka dopuszczalności merytorycznego rozpoznania wniesionego pytania prawnego. Trybunał Konstytucyjny pragnie przypomnieć, że w ramach instytucji pytań prawnych sądy mogą żądać przeprowadzenia tzw. konkretnej kontroli konstytucyjności. Kształtując kontrolę konstytucyjności prawa wykonywaną przez Trybunał Konstytucyjny w postępowaniu wszczętym w wyniku przedstawienia pytania prawnego jako kontrolę konkretną, a nie abstrakcyjną, ustawodawca w art. 32 ust. 3 ustawy o TK nałożył na sąd obowiązek wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą zostało zadane. Istota wymagania ustanowionego w art. 32 ust. 3 ustawy o TK polega na tym, że sąd pytający powinien określić, jakie skutki dla toczącego się postępowania wywrze ewentualne stwierdzenie, że przepis wskazany jako przedmiot pytania prawnego jest niezgodny z Konstytucją lub ratyfikowaną umową międzynarodową. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą, to sąd pytający, kierując pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, musi wykazać ową zależność (zob. postanowienia z: 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99; 10 października 2000 r., sygn. P 10/00; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57 oraz wyrok z 30 maja 2005 r., sygn. P 7/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 53). Tymczasem sąd pytający nie wyjaśnił w wyczerpujący sposób, w jakim zakresie odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego na przedstawione pytanie prawne, sformułowana w postaci stwierdzenia zarówno konstytucyjności, jak i niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu, będzie miała wpływ na merytoryczny kierunek rozpoznania sprawy zawisłej przed sądem.

Sąd pytający w niniejszej sprawie nie tylko nie określił, jakie skutki dla toczącego się postępowania wywrze ewentualne stwierdzenie, że przepis wskazany jako przedmiot pytania prawnego jest niezgodny z Konstytucją i ratyfikowaną umową międzynarodową, lecz samo pytanie prawne prowadzi do rozstrzygnięcia przez Trybunał Konstytucyjny kwestii niemających bezpośredniego znaczenia dla sprawy zawisłej przed sądem pytającym. Tym samym niniejsze pytanie prawne zmierza w istocie do zainicjowania abstrakcyjnej, a nie konkretnej kontroli konstytucyjności prawa.

Przesłanka relewantności pytania prawnego, o której mowa w art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK, oparta jest na odpowiedniej relacji między treścią kwestionowanego przepisu i stanem faktycznym sprawy, w której przedstawione zostało pytanie prawne. Oznacza ona, że treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego musi mieć wpływ na merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem stawiającym pytanie prawne. Przedmiotem pytania prawnego może być jedynie taki przepis, który nie tylko będzie podstawą wydania orzeczenia przez sąd pytający, lecz ponadto taki, którego ewentualne wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego wywrze wpływ na treść merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, w której przedstawiono pytanie prawne.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, ewentualne stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności kwestionowanych przepisów mających zastosowanie w sprawach egzekucyjnych z Konstytucją i umową międzynarodową nie wpłynie w żaden prawnie relewantny sposób na treść przyszłego postanowienia sądu pytającego. Krótkie uzasadnienie sądu występującego z niniejszym pytaniem prawnym, że od kierunku merytorycznego orzeczenia Trybunału na zadane pytanie prawne zależy to, czy sąd wydający postanowienie w postępowaniu ze skargi dłużnika na prawidłowość czynności komornika będzie miał obowiązek sporządzenia jego uzasadnienia, nie tylko jest niewystarczające, lecz także wskazuje wprost na brak bezpośredniego związku między ewentualną odpowiedzią Trybunału Konstytucyjnego co do niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów procedury cywilnej a przyszłym rozstrzygnięciem sądu o prawidłowości decyzji komornika podjętych w sprawie egzekucyjnej.

Sąd pytający, rozpoznający merytorycznie skargę dłużnika na czynność komornika, będzie rozstrzygał prawidłowość i zgodność z przepisami procedury egzekucyjnej działań i czynności egzekucyjnych dokonywanych przez owego komornika. W toku prawidłowego sądowego stosowania prawa na ocenę tę nie wpłynie fakt, że decyzja sądu będzie lub nie będzie uzasadniana w pisemny sposób. Rozstrzygające znaczenie będzie mieć ocena działań komornika z punktu widzenia np. art. 796 § 1 k.p.c. (wszczęcie egzekucji na wniosek wierzyciela), art. 763 k.p.c. (obowiązek zawiadamiania strony o każdej czynności, przy której nie była obecna), art. 829-833 k.p.c. (wyłączenia spod egzekucji), art. 844 i n. k.p.c. (egzekucja z ruchomości), art. 889 i n. k.p.c. (egzekucja z rachunków bankowych), art. 895 i n. k.p.c. (egzekucja z wierzytelności), art. 909 i n. k.p.c. (egzekucja z innych praw majątkowych), art. 921 i n. k.p.c. (egzekucja z nieruchomości) itp.

Ponadto na brak spełnienia w niniejszej sprawie przesłanki funkcjonalnej pośrednio wskazuje także sam sąd pytający. Z brzmienia samego petitum pytania prawnego, czy art. 357 § 2 zdanie drugie w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim zwalnia sąd z obowiązku sporządzenia uzasadnienia postanowienia oddalającego skargę na czynność komornika, na które nie przysługuje zażalenie, jest zgodny z Konstytucją i Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wynika, że został już przesądzony merytoryczny kierunek rozstrzygnięcia sądu w postępowaniu ze skargi dłużnika na czynność komornika w postaci zawiadomienia o wszczęciu egzekucji. Powyższy wniosek potwierdza treść uzasadnienia postanowienia sądu pytającego z 18 maja 2009 r., wydanego w odpowiedzi na pismo Marszałka Sejmu. Rozważania sądu dotyczą w nim znaczenia funkcji uzasadnień decyzji sądowych w przedmiocie oddalenia skargi na czynność komornika z punktu widzenia pozycji skarżących, którzy takie skargi wnieśli, nawet wówczas, gdy takie postanowienie sądu jest prawidłowe i zgodne z prawem (strona 4-5 uzasadnienia tego postanowienia). Podobnie jedynie w stosunku do postanowień oddalających skargi na czynności komornika sąd pytający przeciwstawia się poglądowi, że obowiązek uzasadniania tych postanowień przeciąga postępowanie egzekucyjne i sprzeciwia się wymogom szybkości postępowania (strona 6), jak również obrazuje obecną praktykę przedłużania postępowania skargowego przez uczestników postępowania w sprawach, w których zażalenie nie przysługuje (strona 7). Na koniec, wskazując na skutki dla ekonomii procesowej ewentualnego wyroku Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności art. 357 § 2 zdanie drugie w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w zakresie odnoszącym się do postanowień oddalających skargi na czynności komornika w postępowaniu egzekucyjnym z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji, sąd pytający „ocenia, że sporządzenie uzasadnienia do postanowienia oddalającego skargę w sprawie o sygn. akt I Co 923/04 zajmie około 10-20 minut” (strona 6-7).

Z uwagi na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że postawione mu pytanie prawne Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi nie spełnia przewidzianej w art. 193 Konstytucji przesłanki funkcjonalnej (relewantności). Trybunał Konstytucyjny nie może rozpoznać wątpliwości konstytucyjnych sądu pytającego w procedurze pytań prawnych, ponieważ od odpowiedzi Trybunału w niniejszej sprawie nie zależy kierunek przyszłego merytorycznego rozstrzygnięcia przez sąd egzekucyjny zarzutów zawartych w skardze dłużnika na czynności komornika.

4. Na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, brak którejkolwiek z trzech przesłanek dopuszczalności pytania prawnego stanowi podstawę do umorzenia postępowania przed Trybunałem ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z uwagi na powyżej wskazane okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.