W skardze konstytucyjnej z 30 kwietnia 2014 r. wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 5 maja 2014 r. (data nadania), M.T. (dalej: skarżąca) wystąpiła o zbadanie zgodności art. 3982 § 1 oraz art. 5191 § 4 pkt 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim przepisy te uniemożliwiają wniesienie skargi kasacyjnej, z art. 2, art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą. Wyrokiem z 3 grudnia 2012 r. (sygn. akt I C 632/11) Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim Wydział I Cywilny oddalił powództwo skarżącej w części dotyczącej kwoty 10 000,00 zł. W pozostałej części umorzył postępowanie. Wyrokiem z 6 listopada 2013 r. (sygn. akt II Ca 264/13) Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy (dalej: Sąd Okręgowy w Szczecinie) oddalił apelację skarżącej oraz orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego. Postanowieniem z 26 lutego 2014 r. (sygn. akt II Ca 264/13) sąd ten odrzucił skargę kasacyjną skarżącej z powodu zbyt niskiej wartości przedmiotu sporu. Na to postanowienie skarżąca nie wniosła zażalenia, co Trybunał ustalił z urzędu.

Skarżąca zarzuciła, że określona w zakwestionowanych przepisach granica wartości przedmiotu zaskarżenia, poniżej której skarga kasacyjna jest niedopuszczalna, uniemożliwiła rozpoznanie jej sprawy przez Sąd Najwyższy.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarga konstytucyjna jest nadzwyczajnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jej merytoryczne rozpatrzenie zostało uwarunkowane spełnieniem przesłanek wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w przepisach ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). W trybie skargi konstytucyjnej skarżący może żądać zbadania konstytucyjności przepisów, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekły ostatecznie o przysługujących mu konstytucyjnych wolnościach lub prawach.

2. W swoim dotychczasowym orzecznictwie Trybunał wielokrotnie podkreślał, że orzeczenie ma charakter ostateczny, gdy skarżącemu nie przysługuje już od niego środek odwoławczy i gdy nie toczy się żadne postępowanie, w ramach którego orzeczenie to mogłoby zostać zmienione lub uchylone. Trybunał może wkroczyć dopiero po wyczerpaniu wszelkich procedur pozwalających na rozstrzygnięcie sprawy. Inaczej mówiąc, skarga konstytucyjna spełnia przesłankę przewidzianą w art. 79 Konstytucji dopiero wtedy, gdy nie istnieją już żadne możliwości poddania kontroli wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia (zob. postanowienia TK z 5 grudnia 1997 r., Ts 14/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 9 oraz 20 maja 1999 r., Ts 76/98, OTK ZU z 1999 r. SUP., poz. 53).

2.1. Jako ostateczne orzeczenie w sprawie skarżąca wskazała postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 26 lutego 2014 r. (sygn. akt II Ca 264/13), którym sąd odrzucił jej skargę kasacyjną od wyroku tego sądu z 6 listopada 2013 r.

2.2. Zgodnie z art. 3941 § 1 k.p.c. od tego rozstrzygnięcia przysługiwało zażalenie do Sądu Najwyższego. Skarżąca jednak z niego nie skorzystała, w związku z czym nie wyczerpała drogi prawnej. To oznacza, że nie uzyskała ostatecznego orzeczenia. Wniesiona do Trybunału skarga nie spełnia zatem podstawowej przesłanki określonej w art. 79 ust. 1 Konstytucji.

Okoliczność ta jest – w myśl art. 49 w związku z art. 46 ust. 1 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu.

3. Niezależnie od powyższego Trybunał zwraca uwagę na to, że kwestia dopuszczalności skargi kasacyjnej (wcześniej – kasacji) była już badana przez Trybunał Konstytucyjny. Zdaniem Trybunału kasacja nie mieści się w prawie do sądu. Trybunał zauważa, że ani art. 45 ust. 1 (przywołany jako jedna z podstaw skargi konstytucyjnej), ani żadne inne postanowienie Konstytucji nie zawierają gwarancji trójinstancyjności postępowania sądowego. Tym samym – co Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie – prawo do wniesienia skargi kasacyjnej (wcześniej – kasacji) w postępowaniu cywilnym nie jest koniecznym elementem prawa do sądu, a „wyłączenie przez ustawodawcę określonych spraw spod kontroli kasacyjnej nie narusza prawa do sądu w kształcie, jaki nadała mu obowiązująca Konstytucja” (wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143). Z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału wynika, że na konstytucyjne prawo do sądu składa się w szczególności: prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym); prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; a także prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (wyroki TK z: 9 czerwca 1998 r., K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50; 16 marca 1999 r., SK 19/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 109 oraz 18 maja 2004 r., SK 38/03, OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 45). Ogólnie sformułowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu obejmuje w rzeczywistości dwa prawa: prawo do sądu jako prawo do sądowego wymiaru sprawiedliwości, a więc merytorycznego rozstrzygnięcia w zakresie praw jednostki, oraz prawo do sądowej kontroli aktów godzących w konstytucyjnie gwarantowane wolności (prawa) jednostki (zob. wyrok TK z 12 maja 2003 r., SK 38/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 38).

3.1. To, że skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w określonych kategoriach spraw odpowiada także standardom prawa międzynarodowego. W swoim orzecznictwie Trybunał zwracał już uwagę na orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, w którym przyjęto, że prawa do sądu nie naruszają przepisy krajowe wyłączające możliwość wniesienia kasacji w sprawach mniejszej wagi (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 19 grudnia 1997 r. w sprawie Brualli Gomez de la Torre przeciwko Hiszpanii, nr 26737/950); (zob. wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143).

3.2. Nie oznacza to jednak, że przepisy ustalające zakres i granice skargi kasacyjnej nie mogą stać się przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego. Wszystkie sytuacje, w których ustawodawca zwykły uznał skargę kasacyjną za dopuszczalną, muszą być uregulowane zgodnie z normami, zasadami i wartościami konstytucyjnymi. Wykluczone jest więc np. ujmowanie tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia tak, by jego rozpoznawanie zostało pozostawione arbitralnemu uznaniu sądów, czy też tak, by naruszało to konstytucyjną zasadę równości (zob. postanowienie TK z 10 sierpnia 2001 r., Ts 58/01, OTK ZU nr 6/2001, poz. 207; a także wyrok TK z 31 marca 2005 r., SK 26/02, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 29). Na tej podstawie należy przyjąć, że przepisy Konstytucji dają ustawodawcy zwykłemu swobodę kreowania środków zaskarżenia orzeczeń wydanych w drugiej instancji. Ten, wprowadziwszy je do procedury cywilnej, mógł dowolnie ukształtować zakres ich dopuszczalności. Z tych względów skarżąca bezzasadnie twierdzi, że art. 3982 § 1 oraz art. 5191 § 4 pkt 4 k.p.c. naruszają wskazane w skardze konstytucyjnej art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

4. W odniesieniu do art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji Trybunał zwraca natomiast uwagę na to, że postanowienia te nie są samoistnym źródłem wolności lub praw skarżącego. W związku z tym mogą być przywoływane w trybie skargi tylko wyjątkowo, jako wzorce związkowe (zob. postanowienia pełnego składu TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225 oraz 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60).

Nawet gdyby przyjąć, że skarżąca przywołała art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, to skardze i tak należałoby odmówić nadania dalszego biegu z powodu oczywistej bezzasadności zarzutów naruszenia prawa do sądu.

Okoliczności te są – w myśl art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK – następną podstawą odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu.

5. Trybunał stwierdza również, że niektóre argumenty przytoczone przez skarżącą świadczą o tym, iż choć formalnie kwestionuje ona treść art. 3982 § 1 oraz art. 5191 § 4 pkt 4 k.p.c., to jednak w rzeczywistości podważa prawidłowość wydanych w jej sprawie orzeczeń. Jak skarżąca zarzuciła, „trudno jest uznać aby materiał dowodowy został [przez sąd pierwszej i drugiej instancji] wnikliwie zbadany i oceniony zgodnie z zasadami procesu”. Tego rodzaju uzasadnienie zarzutu niekonstytucyjności nie spełnia warunku, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

6. Trybunał zwraca uwagę na to, że zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko przepis ustawy lub innego aktu normatywnego będący podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie, w związku z którą skarżący wniósł ten środek prawny. Wprawdzie skarżąca do skargi dołączyła tylko sentencje wydanych w jej sprawie orzeczeń, ale ze stanu faktycznego sprawy oraz z treści sformułowanych zarzutów wynika, że zaskarżony przez nią art. 5191 § 4 pkt 4 k.p.c. w brzmieniu: „Skarga kasacyjna nie przysługuje w sprawach dotyczących: (…) zniesienia współwłasności i działu spadku, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych”, nie był podstawą żadnego orzeczenia wydanego w jej sprawie. W tym zakresie wniesiona skarga nabiera cech actio popularis.

Okoliczność ta jest – w myśl art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 1 – podstawą odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu w zakresie zarzutów niekonstytucyjności art. 5191 § 4 pkt 4 k.p.c.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.