1. Sąd Okręgowy w Opolu, VI Wydział Gospodarczy (dalej: sąd pytający), postanowieniem z 17 września 2007 r. (sygn. akt VI Gz 105/07) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 130² § 4 w związku z art. 130² § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest zgodny z art. 78 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Wątpliwości sądu pytającego co do konstytucyjności wskazanego przepisu pojawiły się w związku z wniesieniem przez pozwanego w sprawie Miłosza Branickiego prowadzącego działalność gospodarczą przedsiębiorcę, zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające jego zażalenie na postanowienie z 22 maja 2007 r. o odrzuceniu sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym. Podstawą odrzucenia zażalenia pozwanego przez sąd pierwszej instancji był art. 130² § 3 zastosowany na mocy art. 130² § 4 k.p.c., zgodnie z którym we wszystkich sprawach rozpoznawanych w postępowaniu gospodarczym, nawet wówczas gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny, zastosowanie znajduje art. 130² § 3 k.p.c., a więc przepis stanowiący, że środki odwoławcze wnoszone przez przedsiębiorców, a nieopłacone należycie opłatą stałą lub stosunkową, podlegają odrzuceniu bez wzywania do jej uiszczenia.

Wątpliwości sądu pytającego nie dotyczą samej zasady wyprowadzanej z art. 130² § 3 k.p.c., iż sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo procesowe wniesione przez profesjonalnego pełnomocnika podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Wątpliwości sądu pytającego dotyczą zrównania na mocy art. 130² § 4 k.p.c. przedsiębiorców z fachowymi pełnomocnikami w zakresie samoobliczania opłat sądowych od środków zaskarżenia. Ustawodawca, decydując się na wprowadzenie wskazanego przepisu ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398), której celem było przyspieszenie postępowań, zwłaszcza gospodarczych, w interesie samych przedsiębiorców, nie zmienił jednocześnie przepisów art. 327 § 1 i art. 357 § 2 k.p.c., tak by wynikał z nich obowiązek sądu, a nie jedynie możliwość, pouczenia strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego o obowiązku uiszczenia i o wysokości opłaty od środka zaskarżenia, a także o skutkach braku stosownej opłaty. Z praktyki sądowej wynika, że sądy takich pouczeń nie kierują, czego nie zmieniła uchwała SN z 16 maja 2007 r. (sygn. akt III CZP 34/07, Biuletyn SN 2007, nr 5, poz. 7), także formularze obowiązujące w postępowaniu uproszczonym nie zawierają jeszcze takich pouczeń.

Zdaniem sądu pytającego, już w sytuacji działania przed sądem fachowych pełnomocników ustawodawca bardzo rygorystycznie określił skutki niewniesienia przez nich stosownej opłaty. Art. 130² § 4 k.p.c. dodatkowo rozszerza owe skutki na przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego w sprawach gospodarczych. Jednocześnie w ramach samego art. 130² k.p.c. odmiennie traktuje się profesjonalnych pełnomocników i przedsiębiorców. W § 1 i 3 art. 130² k.p.c. ustawodawca nałożył na fachowych pełnomocników bardziej rygorystyczne wymagania mające na celu przyspieszenie postępowania. Nawet zdanie drugie art. 130² § 4 k.p.c. przewiduje taką możliwość, że przedsiębiorca może nie wiedzieć, jak należy obliczyć stosowną opłatę od pozwu, i sąd ma obowiązek go w tym pouczyć. Natomiast w zakresie rygorów dotyczących wnoszenia środków zaskarżenia ustawodawca nakłada takie same wymagania zarówno na profesjonalnych pełnomocników, jak i na przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego w sprawach gospodarczych.

Zdaniem sądu pytającego w Opolu, regulacja przewidująca odrzucenie wnoszonego środka zaskarżenia bez wzywania o uiszczenie opłaty stałej lub stosunkowej i brak możliwości usunięcia tego braku w sytuacji nieziszczenia wskazanej opłaty przez przedsiębiorcę niereprezentowanego w sprawie gospodarczej przez profesjonalnego pełnomocnika wywołuje wątpliwości co do zgodności z konstytucyjną zasadą prawa do sądu z art. 45 ust. 1 Konstytucji, a w szczególności prawa do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji).

Konstytucyjne prawo strony do zaskarżania orzeczeń pierwszoinstancyjnych może być naruszone nie tylko wprost – poprzez wyłączenie możliwości wniesienia środka zaskarżenia, ale także pośrednio przez ustanowienie takich warunków formalnych, których skutkiem jest nadmierne utrudnienie wniesienia środka zaskarżenia niepodlegającego odrzuceniu. Jeżeli spełnienie wymogów formalnych jest nadmiernie utrudnione, a potrzeba ustanowienia takich wymogów nie jest uzasadniona ważnym interesem strony przeciwnej, naruszony zostaje art. 78 Konstytucji.

Prawo do sądu jest prawem podmiotowym przysługującym jednostce, a jego istotnym elementem są proceduralne gwarancje zapewnienia stronom realnej możliwości rozpatrzenia sprawy przez sąd oraz zaskarżania orzeczeń zapadłych w pierwszej instancji. Prawo to w sytuacji objętej zakresem niniejszego pytania prawnego staje się fikcją, ponieważ środek zaskarżenia nie może być rozpoznany z powodu przepisów proceduralnych, które zrównują obowiązki osoby niemającej wiedzy prawnej i działającej bez pełnomocnika z obowiązkami profesjonalnego zastępcy procesowego. Co więcej, prawo do zaskarżenia wydanego orzeczenia przyznane jest warunkowo: mimo terminowego złożenia środka zaskarżenia, pismo procesowe, z powodu jego nieopłacenia, odrzucane jest bez możliwości konwalidacji braku przez wezwanie do uiszczenia opłaty.

Sąd pytający zauważa, że w sprawie występuje jeszcze inny problem. Przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych regulujące zasady i wysokość uiszczania opłat sądowych są tak nieprecyzyjne i niejasne, że nie tylko stronom, ale i samym sądom nastręczają problemy interpretacyjne. W sytuacji gdy ustawodawca tworzy przepisy o wysokości i sposobie uiszczania opłat sądowych, które są sprzeczne z zasadami przyzwoitej legislacji, nie można wymagać od stron niebędących profesjonalistami, aby właściwie dokonywały samoobliczeń opłat pod rygorem odrzucenia środków zaskarżenia w razie braku ich uiszczenia lub uiszczenia w wadliwej wysokości.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zakres przedmiotowy objęty petitum pytania prawnego Sądu Okręgowego dotyczy art. 130² § 4 w związku z art. 130² § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Zakwestionowany przepis brzmi następująco:

„Art. 1302 § 3. Sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.

§ 4. Przepisy § 1-3 stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny. Zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma”.

2. Sąd Okręgowy w petitum pytania prawnego wyraża wątpliwość co do zgodności z Konstytucją całego § 4 art. 1302 k.p.c. w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. Tymczasem zarówno z brzmienia wskazanego przepisu, z charakteru zagadnienia będącego przedmiotem niniejszej sprawy oraz uzasadnienia przedstawionego pytania prawnego wynika, że wątpliwości sądu dotyczą zgodności z odpowiednimi przepisami Konstytucji jedynie zdania pierwszego art. 1302 § 4 k.p.c.

Należy przypomnieć, że w myśl art. 66 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się na temat procesowych granic swojej kognicji i przypominał, że „bada akt ustawodawczy tylko w części wskazanej przez wnioskodawcę w tym sensie, że przedmiotem badania czyni kwestionowaną przez wnioskodawcę treść normatywną wyrażoną wprost w przepisach tego aktu lub z przepisów tych wynikającą, co do której odnosi się zarzut niekonstytucyjności podniesiony przez wnioskodawcę. […] W europejskiej kulturze prawnej ugruntowana jest zasada falsa demonstratio non nocet, w myśl której decydujące znaczenie ma istota sprawy, a nie jej oznaczenie” (orzeczenie z 3 grudnia 1996 r., sygn. K. 25/95, OTK ZU nr 6/1996, poz. 52, wyrok z 16 czerwca 1999 r., sygn. P. 4/98, OTK ZU nr 5/1999, poz. 98). Trybunał Konstytucyjny wyraził także pogląd, że granice wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej wyznaczają treści normatywne wskazane jako przedmiot kontroli we wniosku, pytaniu prawnym lub skardze konstytucyjnej. Trybunał nie może orzekać o przepisach, wyrażających treści normatywne niewskazane przez podmiot inicjujący postępowanie jako przedmiot kontroli (zob. wyrok z 14 lutego 2006 r., sygn. P 22/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 16). Trybunał bada akt normatywny tylko w części wskazanej przez wnioskodawcę, w tym sensie, że przedmiotem badania czyni kwestionowaną przez wnioskodawcę treść normatywną przepisu (zob. wyrok z 20 grudnia 2007 r., sygn. P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161).

3. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Kwestionowany przepis art. 1302 § 4 zdanie pierwsze k.p.c., był już dwukrotnie przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego co do zgodności z przepisami Konstytucji.

Po raz pierwszy, w wyroku z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 130² § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 494 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty, są niezgodne z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz nie są niezgodne z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Zarzuty dotyczące art. 130² § 4 k.p.c. były analogiczne do zarzutów postawionych w pytaniu prawnym w niniejszej sprawie. Jednak skutki wyroku w sprawie P 39/06 o niekonstytucyjności art. 130² § 4 zdanie pierwsze k.p.c. odnosiły się bezpośrednio jedynie do tych postępowań w sprawach gospodarczych, w których sąd odrzucał nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. Po wejściu w życie wyroku w sprawie o sygn. P 39/06 w systemie prawa obowiązywała zatem nadal norma art. 130² § 4 k.p.c. obejmująca swoim zakresem pozostały zakres stosowania zaskarżonego przepisu. W postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd nadal odrzucał bez wezwania do uiszczenia opłaty inne – niż zarzuty od nakazu zapłaty – nieopłacone pisma, środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (a więc apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargę na orzeczenie referendarza sądowego, a także sprzeciw od wyroku zaocznego, czy wreszcie sprzeciw od nakazu zapłaty wydany w postępowaniu upominawczym) wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.

Zaskarżony przepis był po raz drugi przedmiotem oceny konstytucyjności w sprawie o sygn. akt SK 20/07. W wyroku z 26 czerwca 2008 r. (OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 86) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 130 2 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c., w brzmieniu nadanym ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.

Skutki wyroku w sprawie SK 20/07 o niekonstytucyjności art. 130² § 4 zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c. odnoszą się zatem do wszelkich postępowań w sprawach gospodarczych, w których sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. Dotyczy to w szczególności postępowania będącego przyczyną wystąpienia Sądu Okręgowego z niniejszym pytaniem prawnym, a dotyczącego odrzucenia przez sąd pierwszej instancji zażalenia pozwanego w sprawie przedsiębiorcy niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające jego zażalenie na postanowienie o odrzuceniu sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym.

4. W zakresie badania konstytucyjności art. 130 2 § 4 zdanie pierwsze k.p.c. zachodzi przesłanka umorzenia postępowania z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia. W związku z tym sąd pytający może wydać rozstrzygnięcie w oparciu o zapadłe przed Trybunałem Konstytucyjnym wyroki w sprawach o sygn. P 39/06 i SK 20/07.

Wziąwszy pod uwagę, że w sprawie o sygn. SK 20/07 art. 130 2 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 130 2 § 3 k.p.c., w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji, niedopuszczalne jest orzekanie w kwestii, która została już wyrokiem w sprawie o sygn. SK 20/07 jednoznacznie oraz ostatecznie rozstrzygnięta w oparciu o identyczne wzorce kontroli konstytucyjności. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym zdania pierwszego art. 130² § 4 k.p.c. w związku z art. 130² § 3 k.p.c. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.