1. Postanowieniem z 14 listopada 2006 r., sygn. akt II Cz 2522/06, Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział II Cywilny-Odwoławczy, rozpoznając zażalenie pozwanego na postanowienie Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie z 14 września 2006 r., sygn. akt I C 597/05/N, skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne, czy art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167 poz. 1398; dalej u.k.s.c. lub ustawa o kosztach sądowych z 2005 r.) jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 32 ust. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

1.1. Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym:

Postanowieniem z 14 września 2006 r., Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie odrzucił apelację pozwanego od wyroku tego sądu z 11 lipca 2006 r. W uzasadnieniu wskazał, że pozwany reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika nie uiścił przy wniesieniu apelacji opłaty podstawowej. Obowiązek jej wnoszenia dotyczy także pism wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych na podstawie art. 14 ust. 2 u.k.s.c. Jako podstawę prawną postanowienia Sąd Rejonowy powołał art. 1302 § 3 k.p.c. Zażalenie na postanowienie złożył pozwany, zarzucając naruszenie art. 130 § 1 i art. 1302 § 3 k.p.c. Podniósł także zarzut niekonstytucyjności art. 14 ust. 2 u.k.s.c. z art. 45 ust. 1 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

1.2. W uzasadnieniu pytania prawnego, Sąd Okręgowy wskazał, że już na gruncie ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88, ze zm.; dalej: u.k.s.c. z 1967 r.) Sąd Najwyższy wyjaśniał, że opłata w wysokości stałej w rozumieniu art. 17 tej ustawy, to taka opłata, której wysokość jest stała, czyli taka sama, jednakowa (por. uzasadnienie do uchwały SN z 20 maja 2003 r., sygn. akt III CZP 16/03, OSNC nr 3/2004, poz. 33). Już wówczas ustawodawca nakazywał odrzucenie środka zaskarżenia bez wezwania profesjonalnego pełnomocnika o uiszczenie należnej opłaty w wysokości stałej.

1.3. W rozpoznawanym przez pytający sąd stanie faktycznym, zaskarżone orzeczenie Sądu Rejonowego zostało oparte na art. 1302 § 3 k.p.c. wprowadzonym ustawą o kosztach sądowych z 2005 r. Zdaniem pytającego sądu przepis ten nie zawęża podstaw odrzucenia wskazanych tamże środków zaskarżenia jedynie do pism wnoszonych przez adwokata (radcę prawnego, rzecznika patentowego) podlegających opłacie stałej lub stosunkowej. Dotyczy on także pism podlegających opłacie podstawowej, która niewątpliwie jest opłatą w wysokości stałej tj. niezmiennej dla danego rodzaju spraw. Z tego względu pytający sąd nie kwestionuje konstytucyjności art. 1302 § 3 i art. 130 § 1 k.p.c.

1.4. Pytający sąd wskazał, że w przedstawionym stanie faktycznym pozwany został zwolniony od kosztów sądowych prawomocnym postanowieniem z 10 lutego 2006 r., co było równoznaczne ze zwolnieniem go od obowiązku ponoszenia wszelkich kosztów sądowych (art. 149 ust. 1 u.k.s.c.). Zdaniem sądu wobec treści art. 14 ust. 2 w związku z art. 149 ust. 1 u.k.s.c. oraz z uwagi na datę zakończenia sprawy w pierwszej instancji (11 lipca 2006 r.), poza zakresem tego zwolnienia pozostaje opłata podstawowa należna w związku z wniesieniem środka odwoławczego. Do wniesionej apelacji mają już bowiem zastosowanie nowe przepisy u.k.s.c.

Sytuacja taka budzi, w ocenie sądu, wątpliwości natury konstytucyjnej z uwagi na zwolnienie pozwanego od kosztów sądowych w całości. Z tego też powodu w stosunku do art. 14 ust. 2 u.k.s.c. pytający sąd stawia zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 32 ust. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, uznając, że ustawodawca może tworzyć formalnoprawne bariery do zaskarżalności orzeczeń, jednakże takie ograniczenia nie mogą prowadzić do pozbawienia osób biednych prawa dostępu do sądu i rozpoznania sprawy w dwóch instancjach przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Nie mogą także prowadzić do dyskryminacji z uwagi na stan majątkowy (art. 32 ust. 2 Konstytucji).

1.5. W ocenie sądu regulacja ta przez naruszenie gwarantowanego przez Konstytucję prawa do zaskarżalności orzeczenia, narusza prawa i wolności konstytucyjne pozwanego. Nawet usprawiedliwiona potrzeba ograniczenia wnoszenia bezzasadnych środków odwoławczych nie może prowadzić do zamknięcia możliwości apelacji stronie, która nie uiściła opłaty podstawowej, z uwagi na brak środków finansowych, ocenionych rozstrzygnięciem zwalniającym od kosztów sądowych. Stwierdzenie przez Trybunał niekonstytucyjności art. 14 ust. 2 u.k.s.c. spowoduje, zdaniem pytającego sądu, uchylenie postanowienia o odrzuceniu apelacji.

2. Stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. W piśmie z 26 października 2007 r. wniósł o uznanie, że art. 14 ust. 2 u.k.s.c., w brzmieniu przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123; dalej: ustawa z 14 grudnia 2006 r.), jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 32 ust. 2 oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

2.1. Ustawą z 14 grudnia 2006 r. przepisy art. 14 ust. 2 i art. 100 ust. 2 u.k.s.c. zostały uchylone i utraciły moc obowiązującą 10 marca 2007 r. Na podstawie art. 2 ustawy z 14 grudnia 2006 r. znajdują one zastosowanie do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie tej ustawy. W związku z tym, odwołując się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny wyraził opinię, że w niniejszej sprawie nie ma zastosowania art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Istotny jest tu bowiem interes pozwanego i ochrona konstytucyjnych praw wskazanych w petitum pytania prawnego.

2.2. Analizowany art. 14 ust. 2 u.k.s.c., do czasu jego uchylenia, normował obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej przy wnoszeniu określonych pism procesowych również przez stronę postępowania cywilnego zwolnioną od kosztów sądowych. Negatywne skutki uchylenia się od tego obowiązku określa art. 1302 § 3 k.p.c., powołany jako podstawa orzeczenia Sądu Rejonowego, a także w zażaleniu pozwanego. Prokurator Generalny zwraca uwagę, że pytający sąd nie poddał kontroli konstytucyjności art. 1302 § 3 k.p.c., ani samodzielnie, ani w związku z art. 14 ust. 2 u.k.s.c. Zgodnie zaś z art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał jest związany granicami pytania prawnego. Zawartość normatywna samego art. 14 ust. 2 u.k.s.c., w oderwaniu od unormowań przewidzianych art. 1302 § 3 k.p.c., w ocenie Prokuratora Generalnego, ma dość luźny związek z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego. Przemawia to za uznaniem, że wzorzec zawarty w art. 176 ust. 1 Konstytucji jest nieadekwatny do oceny analizowanego przepisu.

2.3. Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez zakwestionowany przepis zasady prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), a także zasady demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji), Prokurator Generalny odwołał się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz doktryny. Wskazał, że na wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu składają się w szczególności: prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym), prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, oraz prawo do wyroku sądowego, tj. uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Dostępność do sądu dotyczy zarówno pierwszej, jak i wyższych instancji sądowych. Ograniczenia tej dostępności mogą być wprowadzane wyłącznie z przyczyn i w formie określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W szczególności uznać należy zasadność eliminowania zjawiska „pieniactwa sądowego”, co mieści się w klauzuli porządku publicznego ujętej w tym przepisie.

W ocenie Prokuratora Generalnego, bariery o charakterze ekonomicznym mogą być uznawane za element ograniczający możliwość realizacji prawa do sądu. Ograniczenia tego nie należy jednak utożsamiać z samym istnieniem obowiązku ponoszenia określonych opłat i kosztów. Zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wymóg uiszczenia opłat i wydatków nie jest ograniczeniem prawa do sądu (art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności). Ustanowione „bariery finansowe” muszą jednak uwzględniać równowagę (rozsądny związek proporcjonalności) między interesem państwa w pobieraniu opłat sądowych, a interesem strony w dochodzeniu roszczeń (obrony praw) w postępowaniu sądowym.

2.4. Zdaniem Prokuratora Generalnego, na ustawodawcy zwykłym ciąży obowiązek takiego kształtowania przepisów proceduralnych, by zapewniały one realizację wymogu ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania. Prokurator Generalny podniósł, że zarówno wygórowany poziom kosztów, jak i zasady ich rozkładu mogą być podnoszone jako zarzut naruszenia prawa do sądu (ograniczenie dostępności sądu). Nie znaczy to jednak, że tylko całkowita bezpłatność postępowania sądowego jest stanem zapewniającym pełną realizację prawa do sądu. Ustawodawcy przysługuje w tym zakresie stosunkowo znaczny margines swobody regulacyjnej wyznaczanej przez zasadę proporcjonalności.

2.5. Postępowanie sądowe jest co do zasady odpłatne, a sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata (por. art. 1262 § 1 k.p.c.). Zwolnienie od kosztów sądowych jest więc odstępstwem od tej zasady, w interesie osób słabszych ekonomicznie.

Kwestionowany przez sąd przepis art. 14 ust. 2 u.k.s.c. wprowadził, w czasie swego obowiązywania, ograniczenie w zwalnianiu od kosztów w postaci opłaty podstawowej pobieranej od pism wnoszonych również przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych. Wysokość opłaty podstawowej została określona przez ustawodawcę w art. 14 ust. 3. W ocenie Prokuratora Generalnego, nie wydaje się, aby funkcjonowanie opłaty podstawowej mogło służyć jako argument do zakwestionowania obowiązującej procedury cywilnej w kontekście wymogu sprawiedliwości, w tym sprawiedliwości społecznej. Prokurator Generalny nie dopatrzył się naruszenia, przez zakwestionowany przepis, zasad prawa do sądu i demokratycznego państwa prawnego i uznał, że jest on zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

2.6. Zdaniem Prokuratora Generalnego, poczyniona wyżej ocena art. 14 ust. 2 u.k.s.c. w kontekście wzorców art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji, determinuje jego ocenę także w kontekście zasady równości, w tym zakazu dyskryminacji, określonego w art. 32 ust. 2 Konstytucji.

3. Stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu. W piśmie z 4 marca 2007 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 14 ust. 2 u.k.s.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 32 ust. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

W uzasadnieniu stanowiska Marszałek Sejmu podzielił pogląd zaprezentowany przez pytający sąd co do rozumienia pojęć „opłata stała” i „opłata w wysokości stałej”, z tym że nie każda opłata w wysokości stałej jest jednocześnie opłatą stałą. Przykładem opłaty w wysokości stałej, niebędącej zarazem opłatą stałą w ujęciu normatywnym, jest opłata podstawowa.

Zdaniem Marszałka Sejmu, gdyby ustawodawca zamierzał ograniczyć zasięg stosowania art. 1302 § 1 i 3 k.p.c. tylko do opłat stałych w rozumieniu art. 11 u.k.s.c., posłużyłby się – mając na względzie jednolitość i spójność systemu prawa – tym właśnie pojęciem; użycie sformułowania „opłata w wysokości stałej” wskazuje jednoznacznie na zamiar nadania temu określeniu innego, szerszego znaczenia.

Nie ulega wątpliwości fakt, że apelacja wniesiona przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika, w wypadku nieuiszczenia opłaty podstawowej, zostanie odrzucona (art. 14 ust. 2 u.k.s.c. w związku z art. 1302 § 3 k.p.c.). W takiej sytuacji, zdaniem Marszałka Sejmu, w wypadku gdy strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych ze względów finansowych nie może wnieść skutecznie apelacji, dochodzi do ograniczenia możliwości merytorycznego zbadania przez sąd zarzutów formułowanych przez stronę postępowania.

Dokonując analizy kwestionowanego przepisu względem Konstytucji, Marszałek Sejmu przypomniał, że prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) jest jednym z podstawowych praw jednostki i gwarancją praworządności, dlatego nie może być traktowane jedynie formalnie (dostępność drogi sądowej), lecz musi stwarzać możliwość prawnie skutecznej ochrony praw na drodze sądowej.

Odwołując się zaś do ustalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, przypomniał, że zasada równości (art. 32 Konstytucji) nakazuje, aby wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu, były traktowane równo, tj. bez zróżnicowań zarówno faworyzujących jak i dyskryminujących. Zasada równości zakłada jednocześnie odmienne traktowanie tych podmiotów prawa, które nie mają wspólnej cechy istotnej. Jeżeli prawodawca różnicuje podmioty prawa, które charakteryzują się wspólną cechą istotną, wprowadza odstępstwo od zasady równości.

Zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego stanowi jeden z istotnych elementów wyznaczających treść prawa do sądu. W analizowanej sprawie wszystkim stronom zagwarantowano formalny dostęp do sądu drugiej instancji przez przyznanie stronom postępowania środka zaskarżenia, lecz – zdaniem Marszałka Sejmu – sposób ukształtowania warunków jego przyjęcia do rozpatrzenia przez sąd nosi znamiona dyskryminacji stron znajdujących się w ubóstwie.

W ocenie Marszałka Sejmu należy uznać, w oparciu o wykładnię art. 45, art. 32 i art. 176 Konstytucji zawartą w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, że zaskarżony art. 14 ust. 2 u.k.s.c. narusza prawo do sądu strony zwolnionej od kosztów sądowych przez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia apelacji, które uniemożliwiają jej rozpatrzenie, dyskryminując w ten sposób osoby będące w trudnej sytuacji materialnej. Ponadto rozwiązanie zawarte w art. 14 ust. 2 u.k.s.c. budzi także wątpliwości co do zgodności z zasadą sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji). Zakwestionowany przepis nie realizuje bowiem idei sprawiedliwości, pojmowanej jako dążenie do zachowania równowagi w stosunkach społecznych i powstrzymywanie się od kreowania nieusprawiedliwionych, niepopartych obiektywnymi wymogami i kryteriami, przywilejów dla wybranych grup obywateli.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. W pytaniu prawnym skierowanym do Trybunału Konstytucyjnego, Sąd Okręgowy w Krakowie – w związku z rozpoznawaną przez ten sąd sprawą – zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167 poz. 1398; dalej: u.k.s.c.) jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, art. 32 ust. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Pytanie prawne zostało zadane w związku ze sprawą rozpoznawaną przez Sąd Okręgowy, w której to sprawie pozwany, zwolniony przez sąd – postanowieniem z 10 lutego 2006 r. – od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, reprezentowany w postępowaniu sądowym przez profesjonalnego pełnomocnika, nie uiścił – przy wnoszeniu apelacji – opłaty podstawowej. Postanowienie o odrzuceniu apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji z 11 lipca 2006 r. zostało wydane 14 września 2006 r.

Zakwestionowany w pytaniu prawnym art. 14 ust. 2 u.k.s.c. został wprowadzony do porządku prawnego ustawą z 28 lipca 2005 r., z mocą obowiązującą od 2 marca 2006 r., bowiem art. 151 u.k.s.c. przewidział dla niej sześciomiesięczny okres vacatio legis. Zgodnie zaś z jej art. 149 ust. 1 „W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych”. Z dniem 10 marca 2007 r., art. 14 ust. 2 u.k.s.c. został uchylony przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123).

W czasie obowiązywania zaskarżony przepis miał następujące brzmienie: „Opłatę podstawową pobiera się także od podlegających opłacie pism, o których mowa w art. 3 ust. 2, wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej”.

W ocenie pytającego sądu, art. 14 ust. 2 u.k.s.c. narusza art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji przez to, że stwarza bariery do zaskarżalności orzeczeń, a tym samym prowadzi do pozbawienia osób biednych prawa dostępu do sądu i rozpoznania sprawy w dwóch instancjach przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Przepis ten prowadzi także do dyskryminacji z uwagi na stan majątkowy (art. 32 ust. 2 Konstytucji). Zdaniem sądu, nawet usprawiedliwiona potrzeba ograniczenia wnoszenia bezzasadnych środków odwoławczych nie może prowadzić do zamknięcia możliwości apelacji stronie, która nie uiściła opłaty podstawowej, z uwagi na brak środków finansowych, ocenionych poprzez rozstrzygnięcie zwalniające od kosztów sądowych. Stwierdzenie niekonstytucyjności art. 14 ust. 2 u.k.s.c. spowoduje uchylenie postanowienia o odrzuceniu apelacji.

2. Kwestionowany w niniejszej sprawie art. 14 ust. 2 u.k.s.c. był już przedmiotem kontroli konstytucyjności dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 17 listopada 2008 r., sygn. SK 33/07. Wyrok ten został ogłoszony w Dzienniku Ustaw Nr 207, poz. 1307 z 26 listopada 2008 r., i z tym dniem wyrok Trybunału Konstytucyjnego wszedł w życie.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. SK 33/07 ma znaczenie dla niniejszego postępowania. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) „Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne”. W świetle zaś orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zbędność wydania orzeczenia zachodzi wówczas, gdy kwestionowany przepis prawny był już przedmiotem kontroli co do jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie.

W badanej sprawie nie ma wprawdzie podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Zasada ta wymaga jednoczesnego wystąpienia tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza jednak, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienie TK z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz powoływane tam wcześniejsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego).

O ile w wypadku zaistnienia przesłanki powagi rzeczy osądzonej Trybunał Konstytucyjny musiałby na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK umorzyć postępowanie jako niedopuszczalne, o tyle w wypadku przesłanki ne bis in idem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ. W takiej sytuacji właściwą podstawą umorzenia postępowania jest zbędność orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). Sytuacja taka zaistniała w rozpatrywanej sprawie.

3. Skarga konstytucyjna o sygn. SK 33/07 oparta była na takim samym stanie faktycznym, jaki legł u podstaw sprawy w związku z którą Sąd Okręgowy w Krakowie skierował pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego.

W wyroku o sygn. SK 33/07 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że „Art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, z 2006 r. Nr 126, poz. 876, oraz z 2007 r. Nr 21, poz. 123, Nr 82, poz. 560, Nr 123, poz. 849, Nr 125, poz. 873 i Nr 191, poz. 1371), w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123) i art. 100 ust. 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, są zgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 78 Konstytucji”.

3.1. Wśród relewantnych wzorców kontroli konstytucyjności w sprawie o sygn. SK 33/07 znalazły się przepisy, które powołane zostały także w niniejszym pytaniu prawnym – art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Oceniając kwestionowaną regulację zawartą w art. 14 ust. 2 u.k.s.c., Trybunał Konstytucyjny uznał, że w czasie swego obowiązywania nie naruszyła ona standardów wynikających ze wskazanych przepisów Konstytucji.

W uzasadnieniu do wyroku o sygn. SK 33/07 Trybunał stwierdził, że: „Koszty sądowe są tradycyjnie uznanym instrumentem polityki państwa służącym do regulowania relacji stron stosunków procesowych oraz – w szerszym ujęciu – stymulowania decyzji jednostek co do sposobu prowadzenia swoich interesów i doboru środków ich ochrony. Koszty postępowania służą osiągnięciu należytej sprawności organizacyjnej i orzeczniczej sądów oraz oddzieleniu roszczeń szykanujących i oczywiście niezasadnych od roszczeń uzasadnionych, służących ochronie praw i wolności jednostki. Koszty sądowe spełniają liczne funkcje: społeczne, fiskalne, a także służebne wobec wymiaru sprawiedliwości” (pkt 7.2.). A także, że „(…) zasadą jest odpłatność postępowania sądowego, zaś «Sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata» (art. 1262 § 1 k.p.c.). Zwolnienie od kosztów jest odstępstwem (wyjątkiem) od tej zasady. Generalnie ustawodawca ma swobodę regulacyjną. Tym bardziej przysługuje mu ona, gdy kształtuje on odstępstwo od pewnej zasady. W wypadku zwolnienia od kosztów ex lege decyzja należy do ustawodawcy operującego miernikiem kategorii zwalnianych podmiotów (por. sygn. P 37/07). Jeżeli zmiana następuje w trakcie trwania postępowania sądowego, to istotne jest, aby ustawodawca wprowadził odpowiednie przepisy intertemporalne, co rzeczywiście nastąpiło. W przeciwnym wypadku, biorąc pod uwagę, że czas trwania niektórych postępowań sądowych (przez wszystkie instancje sądowe) jest znacznie wydłużony, ustawodawca nie miałby nigdy możliwości dokonania zmian legislacyjnych. Inną jest rzeczą, że każda zmiana legislacyjna stwarza niepewność obrotu prawnego. Jeżeli jednak w rozpatrywanej sprawie zachowane zostały reguły poprawnej legislacji, trudno mówić o niekonstytucyjności prawa” (pkt 8.1.).

3.2. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, Trybunał stwierdził, że „Bariery o charakterze ekonomicznym mogą być uznawane za elementy ograniczające możliwość realizacji prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji, ale ograniczenia tego nie można utożsamiać z samym istnieniem obowiązku ponoszenia określonych opłat i kosztów sądowych. O ograniczeniu dostępności do sądu przez bariery ekonomiczne można mówić dopiero w wypadku nadmiernie wysokiego ryzyka ekonomicznego, wywołanego nieprawidłowymi zasadami, wedle których kształtuje się obowiązek ponoszenia kosztów postępowania, zwłaszcza nadmiernie wygórowanym poziomem kosztów. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wypowiadał się, że istnienie ograniczeń w zakresie zwalniania od kosztów nie jest równoznaczne z przekreśleniem samego prawa do sądu, jeśli te ograniczenia mieszczą się w granicach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji” (pkt 8.2.). W kontekście zaś zarzutu naruszenia art. 2 Konstytucji Trybunał uznał, że „Zakwestionowane przepisy zostały uchwalone zgodnie z zasadami poprawnej legislacji, ich treść nie budzi wątpliwości interpretacyjnej, zaś jednolite orzecznictwo ukształtowało sposób ich rozumienia w sposób trwały. Tym samym są one zgodne z art. 2 Konstytucji” (pkt 9).

Trybunał Konstytucyjny w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w wyroku o sygn. SK 33/07, że art. 14 ust. 2 u.k.s.c., w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, nie narusza przepisów Konstytucji w zakresie prawa do sądu i mieści się w swobodzie regulacyjnej ustawodawcy. Stąd też powtórne orzekanie co do tego samego przedmiotu w stosunku do tych samych wzorców konstytucyjnych i takich samych zarzutów staje się zbędne.

4. W pytaniu prawnym sąd, oprócz wzorców konstytucyjnych – art. 45 ust. 1 w związku z art. 2, w stosunku do których Trybunał Konstytucyjny badał art. 14 ust. 2 u.k.s.c. w sprawie o sygn. SK 33/07, wskazał także art. 32 ust. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.

4.1. W odniesieniu do wzorca kontroli wynikającego z art. 176 ust. 1 Konstytucji, który mówi, że „Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne”, Trybunał Konstytucyjny przypomina, że przepis ten ma charakter ustrojowy. Kwestionowany zaś przepis u.k.s.c. nie wprowadza żadnych modyfikacji o charakterze ustrojowym, w tym w ustroju postępowania cywilnego oraz w zakresie ponoszenia kosztów regulowanych ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wobec tego należy uznać, że ten wzorzec kontroli nie ma charakteru adekwatnego dla oceny kwestionowanego przepisu.

Konstytucja przewiduje zasadę dwuinstancyjności, która wzmacnia prawo do sądu wynikające z art. 45 ust. 1 Konstytucji, gwarantując proceduralną kontrolę postępowania sądowego. Gwarancje instancyjne kontroli stanowi art. 78 Konstytucji, zgodnie z którym „Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa”. Tym samym prawo do sądu wzmacnia poręczenie instancyjności jako proceduralnej zasady postępowania sądowego i decyzyjnego. Zgodnie z art. 78 Konstytucji, każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydawanych w pierwszej instancji. O ile przedmiotem roszczenia z art. 45 ust. 1 jest „rozpatrzenie sprawy”, o tyle zasada instancyjności dotyczy procesu decyzyjnego, a więc pierwszego rozstrzygnięcia w tej sprawie. Z istoty rzeczy odnosi się więc do pewnego etapu rozpatrywania sprawy. Podniesiona do konstytucyjnej rangi kontrola ma zapobiegać pomyłkom i arbitralności w pierwszej instancji (por. wyrok TK z 2 kwietnia 2001 r., sygn. SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Państwo i Prawo” z. 11-12/1997, s. 86).

W stosunku jednak do wzorca art. 78 Konstytucji, Trybunał wypowiedział się już w wyroku o sygn. SK 33/07, uznając że kwestionowany art. 14 ust. 2 u.k.s.c. nie narusza w tym względzie postanowień Konstytucji, w rozpatrywanym pytaniu prawnym wzorzec ten nie był wskazany. Jednakże rozstrzygnięcie sprawy zgodności badanego przepisu z art. 78 Konstytucji rozstrzygnęło wątpliwości sądu związane z obowiązywaniem zasady wynikającej z art. 176 Konstytucji.

4.2. W pytaniu prawnym sformułowano także zarzut naruszenia przez kwestionowany art. 14 ust. 2 u.k.s.c. zasady równości wyrażonej w art. 32 ust. 2 Konstytucji. Naruszenie to, w ocenie pytającego sądu, polegać ma na pozbawieniu osób biednych prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy w dwóch instancjach przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, w ramach odpowiednio ukształtowanej procedury zgodnie z wymogami sprawiedliwości, w tym sprawiedliwości społecznej.

Wobec tego zarzutu, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że uprzednio dokonana, w wyroku o sygn. SK 33/07, ocena art. 14 ust. 2 u.k.s.c. w kontekście wzorców art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 oraz art. 78 ust. 1 Konstytucji, determinuje jego ocenę także w kontekście zasady równości, w tym zakazu dyskryminacji, określonego w art. 32 ust. 2 Konstytucji. Trybunał stwierdza, że zarzuty dotyczące naruszenia przez art. 14 ust. 2 u.k.s.c. art. 32 ust. 2 Konstytucji sformułowane w pytaniu prawnym i naruszenia art. 2 Konstytucji sformułowane w skardze konstytucyjnej (sygn. SK 33/07) są tożsame, a prawa wywodzone przez pytający sąd z innych przepisów Konstytucji, są inną formą rekonstrukcji tych praw.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.