1. Sąd Rejonowy w Poznaniu, II Wydział Cywilny (dalej: SR w Poznaniu lub sąd pytający), postanowieniem z 16 lipca 2007 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy:

1) art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168; dalej: ustawa o.p.g.r.), jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,

2) art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94; dalej: p.w.k.c.), jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,

3) art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.), jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

1.1. Wątpliwości SR w Poznaniu co do konstytucyjności wskazanego przepisu pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym:

Do Sądu Rejonowego w Poznaniu 9 stycznia 2007 r. wpłynął wniosek Marii Wallis-Stiasny o stwierdzenie nabycia spadku po jej ojcu Józefie Wallisie zmarłym 24 maja 1962 r. w Poznaniu i tam też ostatnio zamieszkałym. Wcześniej nie toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, nie dokonano też działu spadku, w wyniku którego doszłoby do objęcia gospodarstwa rolnego (wchodzącego w skład masy spadkowej) przez wnioskodawczynię. W skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, spadkodawca nie sporządził testamentu, a do kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczących w pierwszej kolejności w chwili otwarcia spadku wchodziła wnioskodawczyni oraz jej matka, a żona spadkodawcy, Janina Wallis. Wnioskodawczyni nie spełniała wymagań niezbędnych do uzyskania przymiotu spadkobiercy gospodarstwa rolnego obowiązujących w okresie od 5 lipca 1963 r. do 6 kwietnia 1982 r.

1.2. Sąd pytający, przedstawiając hipotetycznie kierunek rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego – Trybunał może stwierdzić w orzeczeniu zarówno konstytucyjność, jak i niekonstytucyjność wskazanych w pytaniu prawnym przepisów – wskazał, według jakiego stanu prawnego będzie oceniana kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego po zmarłym Józefie Wallisie.

W dacie otwarcia spadku po Józefie Wallisie nie obowiązywały przepisy regulujące w sposób szczególny dziedziczenie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. Zdaniem SR w Poznaniu nie ulega wątpliwości, że spadkobiercy ustawowi, jeśli nabyli spadek, to wraz z nim nabyli również wchodzące w jego skład gospodarstwo rolne, niezależnie od przymiotów dotyczących np. faktycznie wykonywanej pracy w gospodarstwie rolnym, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub wykonywania pracy w takiej spółdzielni, stanu zdrowia, wieku czy etapu wykształcenia. Przepisy art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., art. LV § 1 p.w.k.c. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. naruszały prawo własności tych osób nabyte w drodze dziedziczenia oraz związaną z tym prawem zasadę ochrony praw nabytych i zaufania do państwa oraz stanowionego prawa. Sąd pytający nie znalazł podstaw do przyjęcia, by odstąpienie od tych zasad mogło mieć uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych.

Przepis art. LVI § 1 p.w.k.c. dodatkowo w sposób nieuzasadniony stawiał w mniej korzystnej sytuacji osoby, które były spadkobiercami wspólnie z innymi osobami. Musiały one bowiem przed wejściem w życie przepisów ograniczających dziedziczenie dokonać faktycznego działu spadku, co w razie braku porozumienia między nimi mogło być utrudnione. W sytuacji gdy spadkobiercą była jedna osoba, wystarczające było objęcie gospodarstwa rolnego w posiadanie. Tym samym art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r. i art. LV § 1 p.w.k.c. dodatkowo naruszyły zasadę równej ochrony prawnej wynikającej z art. 64 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

1.3. Sąd Rejonowy w Poznaniu oczekuje odpowiedzi, czy ewentualna niekonstytucyjność wskazanych przepisów nie jest ograniczona jedynie do sytuacji, w których miałyby one obowiązywać w zakresie spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r., tj. przed wejściem w życie przepisów odmiennie regulujących dziedziczenie wchodzących w skład spadku gospodarstw rolnych (poza art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., który regulował wyłącznie kwestię spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r.). Kolejne bowiem nowelizacje prowadziły raczej do liberalizacji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych i tym samym zbliżały rozwiązania materialnoprawne do aprobowanych wartości konstytucyjnych – choć nadal pozostawały z nimi w sprzeczności.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zakres przedmiotowy pytania prawnego obejmuje m.in. art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94, ze zm.; dalej: p.w.k.c.). Kwestionowany przepis był już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego co do zgodności z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. W wyroku z 5 września 2007 r., w sprawie o sygn. P 21/06 (Dz. U. z 19 września 2007 r. Nr 170, poz. 1205), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. w zakresie, w jakim odnoszą się do spraw spadkowych, w których wydanie orzeczenia następuje od 14 lutego 2001 r., czyli od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. P. 4/99) w Dzienniku Ustaw, są niezgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wskazany wyrok zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu Okręgowego w Poznaniu. Zarzuty przedstawione w tym pytaniu prawnym, dotyczące oceny art. LV p.w.k.c., były analogiczne do zarzutów postawionych w pytaniu prawnym w niniejszej sprawie.

2. Rozstrzygnięcie podjęte w sprawie o sygn. P 21/06 ma znaczenie dla niniejszego postępowania. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zbędność wydania orzeczenia zachodzi, gdy zaskarżony przepis prawny był już przedmiotem kontroli co do jego zgodności z Konstytucją w innej sprawie.

W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny, dokonując praktycznej oceny celowości orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta wyrokiem w sprawie o sygn. P 21/06, postanowił umorzyć postępowanie w części dotyczącej art. LV § 1 p.w.k.c. ze względu na zbędność wydania wyroku.

3. W pytaniu prawnym w sprawie o sygn. P 21/06 sąd zakwestionował regulację intertemporalną zawartą w p.w.k.c., a mianowicie:

– art. LV, zgodnie z którym: „§ 1. Do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego przed dniem wejścia w życie kodeksu cywilnego stosuje się przepisy tego kodeksu, o ile artykuły poniższe nie stanowią inaczej. § 2. Jednakże ilekroć przepisy tytułu X księgi czwartej kodeksu cywilnego odsyłają do przepisów zawartych w innych tytułach tej księgi, stosuje się zamiast nich przepisy dotychczasowe”;

– art. LVI, zgodnie z którym: „§ 1. Prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego przed dniem 5 lipca 1963 r. zachowują spadkobiercy, którzy przed dniem 5 lipca 1963 r. w drodze faktycznych (nieformalnych) działów spadku objęli w posiadanie to gospodarstwo lub jego część. Przepis ten stosuje się również w wypadku, gdy do dziedziczenia był powołany tylko jeden spadkobierca, jeżeli przed dniem 5 lipca 1963 r. objął w posiadanie należące do spadku gospodarstwo rolne. § 2. Prawo dziedziczenia takiego gospodarstwa zachowują również spadkobiercy określeni w przepisach art. 1059-1062 kodeksu cywilnego z tą jednak zmianą, że określone w tych przepisach warunki istniały nie w chwili otwarcia spadku, lecz w dniu 5 lipca 1963 r. i że przewidziane w tych przepisach oświadczenie o gotowości prowadzenia gospodarstwa zostało złożone przed dniem 6 stycznia 1964 r. § 3. Prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez spadkobierców, którzy zmarli przed dniem 5 lipca 1963 r., podlega przepisom obowiązującym przed tą datą. Prawo dziedziczenia udziałów w spadkowym gospodarstwie rolnym zachowują ci spośród ich spadkobierców, którzy odpowiadają warunkom określonym w paragrafach poprzedzających. W braku takich spadkobierców udział zmarłego w gospodarstwie rolnym przypada w odpowiednim stosunku tym jego współspadkobiercom, którzy bezpośrednio przed dniem 5 lipca 1963 r. pracowali w tym gospodarstwie, a jeżeli takich współspadkobierców nie było – pozostałym współspadkobiercom zachowującym prawo dziedziczenia według przepisów paragrafów poprzedzających” oraz

– art. LVIII, zgodnie z którym „Wydane przed dniem 5 lipca 1963 r. postanowienie o stwierdzeniu praw do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, traci moc w stosunku do tego gospodarstwa, chyba że spadkobierca zmarł przed tym dniem. Dla wywołania skutków związanych z takim stwierdzeniem w stosunku do należącego do spadku gospodarstwa rolnego postanowienie to winno być uzupełnione przez wymienienie spadkobierców, którzy zachowali prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego według przepisów art. LVI i LVII, oraz ich udziałów w tym gospodarstwie”.

Przepisy te należały do grupy przepisów międzyczasowych określających zakres czasowy zastosowania wprowadzonych przez kodeks cywilny szczególnych regulacji dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nadawały one moc wsteczną przepisom art. 1058-1088 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) – odbiegały od ogólnej normy prawa międzyczasowego, miarodajnej dla spraw spadkowych, wyrażonej w art. LI p.w.k.c. Norma ta przewiduje jako zasadę stosowanie prawa obowiązującego w chwili śmierci spadkodawcy. Moc wsteczną nadano także kolejnej dotyczącej szczególnych zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych noweli k.c. z 1971 r. (ustawa z dnia 26 października 1971 r. zmieniająca ustawę Kodeks cywilny; Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.). Dopiero w noweli k.c. z 1982 r. (ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych; Dz. U. Nr 11, poz. 81, ze zm.) i z 1990 r. (ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 55, poz. 321) ustawodawca przyjął regulację zgodną z ogólną normą z art. LI p.w.k.c.

Kwestionowane przepisy międzyczasowe wyznaczały czasowy zakres stosowania przepisów k.c., wskazując, którą z kolejno obowiązujących wersji należy stosować w danej sytuacji. Przepisy te wyznaczały zatem podstawę rozstrzygnięcia spraw sądowych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, innymi słowy – determinowały ich treść.

W konsekwencji kolejnych nowelizacji, przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych były stosowane w kilku różnych wersjach, w zależności od tego, kiedy nastąpiło otwarcie spadku. I tak przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych:

– w brzmieniu ustalonym nowelą z 1971 r. miały zastosowanie do spadków otwartych przed 4 listopada 1971 r., chyba że przed tym dniem nastąpił już dział spadku (z uwzględnieniem modyfikacji co do spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r. wynikających z art. LVI i nast. p.w.k.c.), a także do spadków otwartych między 4 listopada 1971 r. a 5 kwietnia 1982 r.,

– w brzmieniu ustalonym nowelą z 1982 r. miały zastosowanie do spadków otwartych między 6 kwietnia 1982 r. a 30 września 1990 r.,

– w brzmieniu ustalonym nowelą z 1990 r. miały zastosowanie do spadków otwartych po 30 września 1990 r.

4. Związek zachodzący między przepisem przejściowym a przepisem „materialnym”, którego czasowy zakres zastosowania jest wyznaczony przez przepis przejściowy, miał istotne znaczenie w sprawie o sygn. P 21/06 przede wszystkim ze względu na to, że kwestionowane art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. nadawały moc wsteczną regulacji szczególnych zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych, uznanej lub analogicznej do uznanej przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z Konstytucją w wyroku z 31 stycznia 2001 r. (sygn. P. 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5). W wyroku tym Trybunał stwierdził niezgodność z Konstytucją poszczególnych przepisów k.c. w brzmieniu pierwotnym i nadanym nowelami z 1971 r. i z 1990 r. w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych od dnia ogłoszenia tego wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Okoliczność ta wpłynęła bezpośrednio nie tylko na treść rozstrzygnięcia o konstytucyjności kwestionowanej regulacji w sprawie o sygn. P 21/06, ale także na jego skutki.

5. Trybunał Konstytucyjny w wyroku wydanym w sprawie o sygn. P. 4/99, uznał za niekonstytucyjny szczególny reżim prawny dziedziczenia gospodarstw rolnych. Wyrok miał charakter zakresowy, a wyznacznikiem tego zakresu było kryterium niekonstytucyjności podzielonej w czasie (decydowała data otwarcia spadku przed dniem lub po dniu promulgacji wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność). Miało to ten skutek, że wyrok w sprawie o sygn. P. 4/99 nie prowadził do wzruszenia orzeczeń w sprawach spadkowych wydanych przed dniem jego ogłoszenia. Kontrolą Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P. 4/99 nie były natomiast objęte przepisy, co do których zgłoszono zastrzeżenia konstytucyjności w sprawie o sygn. P 21/06, tj. art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. Te przepisy także wchodziły do szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych, z tym że były to przepisy intertemporalne, przewidujące wsteczne działanie przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Tym samym szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych, istniejący na tle k.c., został mocą tych przepisów odniesiony do spadków otwartych przed dniem wejścia w życie k.c., i to nawet wówczas, gdy stwierdzono nabycie spadku stosownym orzeczeniem. Przepisy art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. nie były objęte kontrolą konstytucyjności w sprawie o sygn. P. 4/99, ponieważ Trybunał działa w granicach przedstawionego mu wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej. W sprawach, w związku z którymi przedstawiono pytania prawne, na podstawie których wszczęto postępowanie w sprawie o sygn. P. 4/99, wskazane przepisy intertemporalne nie miały być zastosowane, a zatem pytające sądy nie potrzebowały i nie mogły (z uwagi na art. 193 Konstytucji) formułować co do nich zarzutów niekonstytucyjności. Przepisy intertemporalne objęte kontrolą konstytucyjności w postępowaniu o sygn. P 21/06 nadal obowiązywały. Po utracie mocy przepisów materialnoprawnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych w wyniku orzeczenia Trybunału w sprawie o sygn. P. 4/99 nie nastąpiła bowiem interwencja legislatora, który usunąłby z porządku prawnego przepisy intertemporalne, służebne wobec zdekonstytucjonalizowanych przepisów k.c. W konsekwencji ukształtowała się sytuacja, gdy materialnoprawne przepisy k.c. tworzące reżim prawny dziedziczenia gospodarstw rolnych zostały konstytucyjnie zdyskwalifikowane w wyroku o sygn. P. 4/99, natomiast przepisy intertemporalne, zapewniające wsteczne ich stosowanie – pozostały w mocy. Ponieważ działanie niekonstytucyjności stwierdzonej w wyroku o sygn. P. 4/99 nie dotyczy spadków otwartych przed dniem wejścia w życie wyroku w sprawie o sygn. P 21/06, przeto kwestionowane przepisy intertemporalne wyznaczały powinność zastosowania przepisów uznanych za niekonstytucyjne w wyroku o sygn. P. 4/99.

6. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ukształtował się pogląd, że skutkiem orzeczenia niekonstytucyjności jest nie tylko derogacja niekonstytucyjnych norm, następująca z datą ogłoszenia (promulgacji) przepisów uznanych za niekonstytucyjne lub z upływem terminu odroczenia wejścia w życie wyroku. Już samo ogłoszenie wyroku Trybunału na sali sądowej powoduje zniesienie domniemania konstytucyjności zakwestionowanych norm. To otwiera sądom drogę do samodzielnej oceny sytuacji w sprawach rozpoczętych a niezakończonych przed ogłoszeniem wyroku o niekonstytucyjności normy. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniach (por. wyroki TK z 29 października 2002 r., sygn. P 19/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 67 i z 20 lutego 2002 r., sygn. K. 39/00, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 4 oraz postanowienie z 6 kwietnia 2005 r., sygn. SK 8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44) opowiedział się także za tezą, zgodnie z którą orzeczenie o niekonstytucyjności wywiera także ten skutek, że obowiązuje norma intertemporalna, mająca pierwszeństwo (z racji konstytucyjnej genezy) przed normami intertemporalnymi dotyczącymi zmiany stanu prawnego w wyniku działań ustawodawcy. To umożliwia sądom odstąpienie od zasad skądinąd, w innych warunkach wyznaczanych przez reguły determinujące moment (datę), na który określa się stan prawny miarodajny dla orzekania. Tego rodzaju autonomia interpretacyjna przysługująca sądom znajduje swoje zakotwiczenie w art. 8 Konstytucji i jest wyrazem bezpośredniego stosowania Konstytucji w drodze kierowania się wykładnią zgodną z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 21/06 zauważył, że problem konstytucyjny, wobec którego stanął pytający sąd w sprawie o sygn. P 21/06, mógłby być zatem także rozwiązany przez sąd, gdyby na etapie stosowania prawa uznać tezę, że na reżim prawny szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych składają się – jako iunctim – przepisy materialnoprawne (uznane za niekonstytucyjne w wyroku o sygn. P. 4/99 przepisy k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych) i przepisy intertemporalne, wyznaczające czasowy zakres ich obowiązywania (a tym samym stosowania), oraz gdyby wyciągnąć wnioski z okoliczności, iż wyrok w sprawie o sygn. P. 4/99 jest źródłem supernormy intertemporalnej, wyłączającej stosowanie przepisu uznanego za niekonstytucyjny po dacie orzeczenia niekonstytucyjności. Analogiczny wniosek odnosi się także do pytania prawnego, na podstawie którego wszczęto postępowanie w niniejszej sprawie.

7. Trybunał Konstytucyjny, orzekając w sprawie o sygn. P 21/06, w pełni podtrzymał stanowisko wyrażone w sprawie o sygn. P. 4/99 co do niekonstytucyjności szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych. Kontrolowane w sprawie o sygn. P 21/06 przepisy intertemporalne są także składnikiem tego reżimu, normując jego obowiązywanie w czasie – w rozpatrywanym wypadku przewidując retroaktywne działanie tego reżimu. Dlatego wszelkie argumenty o niekonstytucyjności przepisów kontrolowanych w ramach postępowania w sprawie o sygn. P. 4/99 zachowały aktualność w odniesieniu do przepisów normujących działanie tego reżimu w czasie.

8. Zakwestionowane w sprawie o sygn. P 21/06 art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. miały retroaktywny charakter. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego zasada lex retro non agit, wywodzona obecnie z art. 2 Konstytucji, stanowi istotny składnik zasady zaufania obywateli do państwa. Zasada niedziałania prawa wstecz polega na tym, aby nie stanowić prawa, które nakazywałoby stosowanie nowo ustanowionych norm do sytuacji zaistniałych przed wejściem ich w życie. Odstępstwo od tej zasady dopuszczalne jest wtedy, gdy jest to konieczne w celu realizacji wartości konstytucyjnej, ocenionej jako ważniejsza od wartości chronionej zakazem retroakcji, a także jeżeli przemawia za tym konieczność realizacji innej zasady konstytucyjnej, a realizacja tej zasady nie jest możliwa bez wstecznego działania prawa.

Retroaktywność kwestionowanych przepisów trzeba widzieć w perspektywie specyfiki instytucji otwarcia spadku w polskim porządku prawnym. Należy bowiem pamiętać, że otwarcie spadku, a zatem wstąpienie spadkobierców w prawa i obowiązki majątkowe zmarłego następuje z chwilą jego śmierci. Ta chwila, zgodnie ze wspominaną już podstawową regułą intertemporalną w tej dziedzinie, przesądza o prawie właściwym dla określenia porządku dziedziczenia. Retroaktywność przepisów wprowadzających k.c. przejawia się zatem na dwóch płaszczyznach: nakazuje według nowego prawa kwalifikować sytuacje zaistniałe pod rządem dawnego prawa i prowadzi do modyfikacji praw nabytych pod rządem dawnego prawa. Znajdowało to potwierdzenie szczególnie w treści art. LVIII p.w.k.c., który pozbawiał mocy sądowe stwierdzenie praw do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, w stosunku do tego gospodarstwa.

Stwierdzenie retroaktywnego charakteru danej regulacji nie przesądza automatycznie stwierdzenia jej niekonstytucyjności. Trzeba bowiem zbadać, czy retroaktywność nie znajduje uzasadnienia w konieczności realizacji innych wartości konstytucyjnych.

Jeżeli chodzi o kwestionowane w sprawie o sygn. P 21/06 p.w.k.c., to w istocie rozciągały one w czasie zastosowanie przepisów k.c., których ratio była „socjalistyczna przebudowa ustroju rolnego”. Tak określony cel regulacji nie znajduje żadnego uzasadnienia na gruncie obecnie obowiązującej Konstytucji.

9. Art. LV p.w.k.c., ustanawiał ogólną regułę nakazującą stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego przed dniem wejścia w życie tego kodeksu. Przyjęcie reguły wstecznego działania przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych spowodowało, że osoby, które konstytutywnie już w chwili otwarcia spadku wcześniejszej niż dzień wejścia w życie k.c., nabyły prawo własności w drodze dziedziczenia, zostały pozbawione tego prawa. Dodatkowo należy zauważyć, że nowe zasady nabycia prawa własności na płaszczyźnie materialnej były regulowane w przepisach uznanych za niezgodne z Konstytucją w wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P. 4/99 (w sprawie leżącej u podstaw pytania prawnego Sądu Okręgowego były to przepisy k.c. w brzmieniu nadanym nowelą z 1971 r., przy czym należy pamiętać, że w wersji pierwotnej przepisy te były jeszcze bardziej rygorystyczne niż w wersji z 1971 r.). Mamy tu zatem do czynienia ze specyficznym kumulowaniem się przesłanek niekonstytucyjności. Zarówno na jednej, jak i na drugiej płaszczyźnie pełną aktualność znalazły argumenty przywołane w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P. 4/99, że szczególna regulacja zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych przyjęta w k.c. naruszała standard wynikający z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

10. W wyroku o sygn. P 21/06 Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. przewidujące wsteczne stosowanie przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych naruszają art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Te same względy, które przemawiały za niekonstytucyjnością orzeczoną w wyroku o sygn. P. 4/99 wobec przepisów materialnoprawnych k.c., przewidujących szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych, przemawiały także za identyczną oceną przepisów umożliwiających wsteczne stosowanie konstytucyjnie już zdyskwalifikowanych przepisów. Należy zauważyć, że przepisy intertemporalne i materialnoprawne, których te pierwsze dotyczą, są fragmentami tego samego reżimu. Przepisy intertemporalne rozszerzają bowiem czasowy zakres obowiązywania (poprzez wymóg stosowania do wskazanych sytuacji) przepisów materialnoprawnych. Dyskwalifikacja konstytucyjna tych ostatnich w wyroku o sygn. P. 4/99 musi zatem rzutować na ocenę konstytucyjności przepisów intertemporalnych. Ta ostatnia musi być tym surowsza, że dotyczy kwestii retroaktywności, samej w sobie naruszającej stabilność i zaufanie do prawa, a w wypadku rozpatrywanym naruszenie to było szczególnie dotkliwe, skoro mogło się odnosić nawet do sytuacji objętych ostatecznymi rozstrzygnięciami sądowymi o nabyciu spadku.

11. Stwierdzenie, że treść zakwestionowanych intertemporalnych przepisów jest niezgodna z Konstytucją – podobnie jak w sprawie o sygn. P. 4/99 – aktualizowało konieczność rozstrzygnięcia, czy ustalenie to może spowodować uchylenie wszystkich skutków materialnoprawnych wywołanych przez niezgodne z Konstytucją przepisy. Trybunał Konstytucyjny, rozstrzygając tę kwestię, musiał uwzględnić, że przepisy kwestionowane w sprawie o sygn. P 21/06 są przepisami międzyczasowymi, które przez swe wsteczne działanie podważyły skutki już zaistniałe w chwili poprzedzającego ich wejście w życie otwarcia spadku. Sytuacja widziana z tej perspektywy nie jest identyczna z sytuacją kształtującą się na tle oceny konstytucyjności przepisów szczególnych k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.

Kwestionowane przepisy, zrywając z podstawową dla prawa spadkowego normą międzyczasową, w myśl której nabycie spadku podlega prawu obowiązującemu w chwili śmierci spadkodawcy, bez względu na to, kiedy dochodzi do wydania orzeczenia sądowego stwierdzającego nabycie spadku, naruszyły konstytucyjną zasadę zakazującą wstecznego działania prawa.

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 21/06 podkreślił, że stwierdzenie to nie uzasadnia jednak samo przez się zasadności orzeczenia niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów od momentu ich wejścia w życie. Trybunał Konstytucyjny nie może bowiem pominąć w swej ocenie okoliczności, że przepisy te stały się podstawą weryfikacji praw własności nabytych przez osoby fizyczne w drodze dziedziczenia. Ustawodawca nie był wprawdzie konstytucyjnie zobligowany do takiego ukształtowania stosunków prawnych, ale wywołane tą regulacją skutki mają znaczenie dla ograniczenia konstytucyjnie dopuszczalnych zmian zrealizowanego już stanu prawnego. Uwzględnienia wymaga poza tym czas, w którym zakwestionowane przepisy obowiązywały. Ma to znaczenie w sytuacji, gdy przedmiotem sprawy są przepisy obowiązujące przed dniem wejścia w życie Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., a jeszcze w większym stopniu, gdy są to przepisy sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 75, poz. 444, ze zm.), która to nowelizacja określiła Polskę jako demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. „Proste” stwierdzenie niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów (bez ograniczenia tej niekonstytucyjności do pewnego zakresu czasowego) powodowałoby ponowne naruszenie praw majątkowych, nabytych przez osoby będące spadkobiercami gospodarstwa rolnego, zgodnie z kwestionowanymi przepisami międzyczasowymi. Prawa tych osób także podlegają ochronie gwarantowanej przez dotyczące własności i innych praw majątkowych przepisy Konstytucji. Ochronę tych praw uzasadniają także oparte na art. 2 Konstytucji zasady ochrony bezpieczeństwa prawnego i zaufania do prawa. Zasada niedziałania prawa wstecz jest adresowana także do Trybunału Konstytucyjnego, który w roli „negatywnego ustawodawcy” ma kompetencję do pozbawienia całości lub części aktu normatywnego mocy obowiązującej, a tym samym do spowodowania zmiany stanu prawnego, której konsekwencją jest nie tylko zakaz stosowania przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją, ale i możliwość ponownego rozpatrzenia zakończonych już spraw. Stabilność stosunków, osiągana w wyniku rozstrzygnięcia ratione imperii przez sądy, jest sama w sobie wartością konstytucyjną (art. 2 i art. 45 Konstytucji). Każda zatem decyzja, w wyniku której następuje wzruszenie takich rozstrzygnięć, musi mieć za sobą konieczność ważenia wartości pozostających w konflikcie. Zatem, orzekając w kwestii zgodności z Konstytucją przepisów intertemporalnych, Trybunał Konstytucyjny musiał ocenić także oddziaływanie wyroku, stwierdzającego niezgodność kwestionowanych przepisów z Konstytucją, na skutki prawne, które przed ogłoszeniem tego wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej zostały ukształtowane przez wyrażone w tych przepisach normy prawne. Dlatego Trybunał Konstytucyjny – stosując konstrukcję analogiczną do zastosowanej w sprawie o sygn. P. 4/99 – uznał za uzasadnione zminimalizowanie oddziaływania wydanego w sprawie o sygn. P 21/06 wyroku na ukształtowane już stosunki prawne.

Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 21/06 zdecydował się na określenie w sentencji wyroku zakresu czasowego, w którym kwestionowane przepisy nie mogą być wyeliminowane z porządku prawnego, gdyż wzgląd na inne wartości i zasady konstytucyjne oraz istnienie domniemania konstytucyjności zakwestionowanych przepisów wprowadzających k.c. przeważa nad argumentacją uzasadniającą niezgodność treści danego przepisu z normą konstytucyjną. Trybunał, dokonując ważenia podlegających ochronie wartości konstytucyjnych, a także biorąc pod uwagę postulat spójności systemu prawnego, przyjął jako datę graniczną dzień ogłoszenia wyroku w sprawie o sygn. P. 4/99.

12. Przyjęta przez Trybunał Konstytucyjny formuła wyroku w sprawie o sygn. P 21/06 o niekonstytucyjności przepisów intertemporalnych od określonego momentu czasowego (14 lutego 2001 r.) oznacza, że od tego dnia wskazane w wyroku przepisy nie mogą być już stosowane, nawet gdyby za ich stosowaniem przemawiały „normalne” reguły intertemporalne.

Jednocześnie formuła ta wyłącza ponowne orzekanie w sprawie spadkowej zakończonej postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, wydanym na podstawie kwestionowanych przepisów przed 14 lutego 2001 r.

13. Przepisy art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r i art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. dotychczas nie były badane przez Trybunał Konstytucyjny. Przepisy te zawierają normy identyczne z zawartymi w konstytucyjnie zdyskwalifikowanym art. LV p.w.k.c. Ponieważ jednak nośnikiem tych norm są przepisy dotychczas niebadane przez Trybunał, we wskazanym zakresie umorzenie postępowania nie mogło nastąpić.

14. Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.