1. Postanowieniem z 9 października 2006 r. Sąd Rejonowy w Bochni Wydział I Cywilny (sygn. akt I C 68/06), przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne w sprawie zgodności art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych) z art. 32 ust. 1 i 2 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.).

Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanych przepisów pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym:

Jerzy Wójcik wniósł 26 maja 2006 r. do Sądu Rejonowego pozew o ochronę posiadania nieruchomości gruntowej. W pozwie tym strona domagała się zwolnienia od kosztów sądowych ze względu na trudną sytuację majątkową. Sąd uwzględnił wniosek powoda i na podstawie art. 100 ust. 2 i art. 102 ustawy o kosztach sądowych przyznał powodowi zwolnienie od kosztów sądowych w całości. Jednakże zgodnie z art. 100 ust. 2 wskazanej ustawy strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych ma obowiązek uiścić opłatę podstawową, o której mowa w art. 14, od wszystkich pism podlegających opłacie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Opłata podstawowa wynosi 30 zł i jest pobierana od podlegających opłacie pism, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych, m.in. od pozwu. Należność ta stanowi opłatę sądową, w związku z tym podlega rygorom prawnym właściwym dla pobierania opłat sądowych, w szczególności przepisom art. 130 § 1 i 2 k.p.c., w świetle których zaniechanie uiszczenia opłaty sądowej skutkuje zwrotem pisma, tym samym odmową merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd. Z powyższego wynika, że w obowiązującym stanie prawnym w sprawach cywilnych powód, zwolniony przez sąd od kosztów sądowych w całości, jest zobowiązany uiścić należność tytułem opłaty sądowej (opłatę podstawową).

Opierając się na powyższym stanie faktycznym, sąd powziął wątpliwość, czy przepisy dotyczące opłaty podstawowej są zgodne z konstytucyjną zasadą równości i z zakazem dyskryminacji wyrażonymi w art. 32 Konstytucji oraz z zasadą prawa do sądu, o której mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Z zasady równości wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa, wyróżnionych wedle identycznej, istotnej cechy. Natomiast w tym przypadku, jak zauważył sąd, tylko podmioty zwolnione przez sąd od kosztów sądowych mają obowiązek uiścić opłatę podstawową. Obowiązku takiego nie mają podmioty objęte zwolnieniem ustawowym (art. 96 ustawy o kosztach sądowych). Zdaniem sądu prowadzić to może do rażącej dysproporcji w uprawnieniach procesowych i uprzywilejowania jednej ze stron. Ponadto niemożliwość uzyskania pełnego zwolnienia z wszelkich opłat dotyczy wyłącznie postępowań, w których stosuje się przepisy ustawy o kosztach sądowych, a więc postępowań cywilnych. W procedurach karnej i administracyjnej strona ma możliwość zwolnienia od kosztów w całości.

Zgodnie z konstytucyjną zasadą prawa do sądu każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z zasady tej wynika, że dostęp do sądu powinien być realny, rzeczywisty, a nie tylko deklarowany. Zdaniem sądu, jakiekolwiek przeszkody niezależne od woli strony, zarówno o charakterze faktycznym jak i prawnym, a zwłaszcza zbyt wysokie koszty i brak możliwości udzielenia zwolnienia od tych kosztów osobom, których nie stać na ich uiszczenie – są sprzeczne z prawem do sądu. Wprowadzenie bezwzględnej zasady uiszczenia opłaty podstawowej prowadzi do pozbawienia osób dotkniętych ubóstwem realnej ochrony sądowej. Istnienie opłaty podstawowej nie gwarantuje również zabezpieczenia przed wpływem spraw oczywiście bezzasadnych, ponieważ funkcję taką pełni przepis art. 109 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych, który pozwala odmówić stronie zwolnienia od kosztów w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.

2. Postanowieniem z 2 stycznia 2007 r. Sąd Rejonowy w Bochni (sygn. akt I C 68/06) cofnął pytanie prawne w związku z następującym stanem faktycznym:

Sąd, kierując pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, zawiesił postępowanie w sprawie. Orzeczenie o zawieszeniu zostało zaskarżone przez powoda. W zażaleniu powód wyraził wolę uiszczenia opłaty podstawowej. Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z 30 listopada 2006 r. uchylił rozstrzygnięcie o zawieszeniu postępowania. Na podstawie art. 386 § 6 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c., sąd pierwszej instancji jest związany stanowiskiem sądu odwoławczego. W tej sytuacji należało nadać sprawie bieg i wezwać powoda do uiszczenia opłaty podstawowej, tak jak deklarował to w swoim zażaleniu. Po uiszczeniu przez powoda kwestionowanej opłaty odpadła podstawowa przesłanka skierowania pytania prawnego, tj. wpływ odpowiedzi na sposób rozstrzygnięcia niniejszej sprawy (art. 193 Konstytucji). W związku z tym Sąd Rejonowy w Bochni cofnął pytanie prawne przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku, pytania prawnego czy skargi konstytucyjnej przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia: z 5 czerwca 2000 r., sygn. P 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; z 28 marca 2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57 oraz z 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75).

Mając na uwadze, że cofnięcie pytania prawnego przez Sąd Rejonowy w Bochni stanowi wystarczającą przesłankę umorzenia postępowania, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.