Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z dwoma wnioskami:

1) z dnia 16 sierpnia o stwierdzenie, że:

- Instrukcja Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 sierpnia 1990 r. dotycząca powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/91 w całości pozostaje w sprzeczności z art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160 ze zm.) i art. 18 i 19 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (Dz. U. Nr 29, poz. 154), przez co także narusza art. 1 i 3 Konstytucji,

- wspomniana Instrukcja pozostaje w sprzeczności z art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 29, poz. 155) w związku z art. 67 ust. 2 Konstytucji,

- punkt 1 wspomnianej Instrukcji pozostaje w sprzeczności z art. 2 pkt 5 wspomnianej ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a przez to narusza także art. 82 ust. 1 Konstytucji;

2) z dnia 28 sierpnia 1990 r. o stwierdzenie, że:

- Instrukcja Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 sierpnia 1990 r. dotycząca powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/91, określająca zasady współdziałania z Kościołami i Związkami Wyznaniowymi poza Kościołem Rzymsko-Katolickim, w całości pozostaje w sprzeczności z art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160 ze zm.), przez co narusza także art. 1 i 3 Konstytucji,

- wspomniana Instrukcja pozostaje w sprzeczności z art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 29, poz. 155) w związku z art. 67 ust. 2 Konstytucji,

- punkt 1 wspomnianej Instrukcji pozostaje w sprzeczności z art. 2 pkt 5 wspomnianej ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a przez to narusza także art. 82 ust. 1 Konstytucji.

Na podstawie zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnie 29 sierpnia 1990 r. obydwa wnioski Rzecznika Praw Obywatelskich zostały rozpoznane łącznie.

Podstawowy zarzut podniesiony przez RPO dotyczy niezgodności obydwu instrukcji MEN z art. 2 ustawy z 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, przewidującym iż szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze są instytucjami świeckimi i że całokształt nauczania i wychowania w tych instytucjach ma charakter świecki. W związku z tym przepisem RPO twierdzi, że Instrukcja MEN z dnia 3 sierpnia 1990 r. jest niezgodna także z art. 18 i 19 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. RPO podnosi, że art. 19 ust. 1 przytoczonej ustawy w zestawieniu z art. 2 cytowanej ustawy z 1961 r. wskazuje jednoznacznie, iż zwrot mówiący o tym, że nauczanie religii odbywa się “w innych pomieszczeniach udostępnionych na ten cel przez osobę uprawnioną do dysponowania pomieszczeniem” nie może dotyczyć pomieszczeń szkolnych. Stąd RPO wyprowadza wniosek, że instrukcja, zezwalając na dobrowolne nauczanie religii w szkołach, nie tylko wkroczyła w materię ustawową regulując sprawy, które wymagają normy ustawowej, ale zawiera postanowienia contra legem. Następstwem takiego stanowiska RPO jest zarzut naruszenia art. 1 i 3 Konstytucji RP.

Powyższy zarzut ma - jak utrzymuje RPO - charakter podstawowy. Pozostałe zarzuty podniesione zostały “już tylko uzupełniająco”. Polegają one na twierdzeniu, że obydwie instrukcje są niezgodne z art. 2 pkt 4 i 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w związku z art. 67 ust. 2 oraz art. 82 ust. 1 Konstytucji. Zaskarżone instrukcje MEN naruszają bowiem - zdaniem RPO - prawo do zachowania milczenia w sprawach swojej religii lub przekonań, a także naruszają zasadę, że obywatele mogą “wychowywać dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii” (art. 2 pkt 4 cyt. wyżej ustawy). RPO stoi na stanowisku, że skoro instrukcje MEN przewidują składanie oświadczeń woli co do uczestnictwa w lekcji religii, to tym samym, per facta concludentia następuje obejście reguły zapewniającej niepoznawalność sfery wyznaniowej dla otoczenie, którą to regułę - zdaniem RPO - można wyprowadzić z art. 2 pkt 5 cyt. ustawy. Ponadto RPO sugeruje, że zaskarżone instrukcje MEN pozostawiają poza swym zakresem religie niechrześcijańskie, co pozbawia te religie możliwości, jakie stwarzają obydwie instrukcje.

W sprawie zajęli stanowisko Minister Edukacji Narodowej i Prokurator Generalny, a ponadto Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu i Episkopatu przedstawiła interpretację art. 18 i 19 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP.

Minister Edukacji Narodowej stanął na stanowisku, że obecna szkoła świecka (o której mowa w art. 2 ustawy z 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania) - to szkoła otwarta na wszystkie poglądy, które nie są szkodliwe społecznie. Przy takim pojmowaniu świeckości możliwe jest - zdaniem Ministra Edukacji Narodowej - nauczanie w szkole zarówno religii, jak i teorii materialistycznych. Minister utrzymuje, że obydwie instrukcje przyjmują powyższą wykładnię. Zwraca ponadto uwagę na przewidzianą w instrukcjach dobrowolność korzystania z nauki religii, na sprawowanie przez szkołę jedynie nadzoru pedagogicznego bez ingerencji w nauczane treści oraz na fakt, że religii nie ma w programie nauczania szkoły, a jest ona jedynie nauczana w obiektach szkolnych, co nie zmienia świeckiego charakteru szkoły. Minister stoi na stanowisku, że całokształt nauczania i wychowania (o którym mówi drugie zdanie cytowanego art. 2 ustawy z 1961 r.) nie przestał mieć charakteru świeckiego “tylko z tego powodu, że na zasadach dobrowolności możliwe jest korzystanie z nauczania wybranej religii lub niekorzystanie z tego nauczania”. Z powyższego Minister Edukacji Narodowej wyciąga wniosek, że zaskarżone instrukcje nie naruszają ustawy z 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania.

Ustosunkowując się do pozostałych zarzutów RPO, Minister Edukacji Narodowej powołuje się na przepis art. 19 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, zezwalający - zdaniem Ministra - na nauczanie religii także w szkołach, co zresztą miało miejsce już wcześniej, co najmniej od 1981 r., na dowód czego Minister dołączył tekst stosownego zarządzenia Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 23 października 1981 r. Ponadto Minister Edukacji Narodowej odpiera zarzut RPO dotyczący reguły zapewniającej niepoznawalność (“nieprzenikalność”) sfery wyznaniowej dla otoczenia, którą RPO wyprowadza z art. 2 pkt 5 cytowanej ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Minister powołuje się tu na dobrowolność składania oświadczeń co do woli brania udziału w nauczaniu religii oraz na nietożsamość takich oświadczeń z wyznawanym światopoglądem czy religią. Minister Edukacji Narodowej odrzuca także zarzut RPO o niejednakowym traktowaniu obywateli rożnych wyznań. powołuje się w tym zakresie na stosowną treść instrukcji. Minister stwierdza ponadto, że obydwie instrukcje nie zawierają ograniczeń praw i nie nakładają na obywateli obowiązków, a stwarzają tylko organizacyjne warunki, umożliwiające realizację dobrowolnego korzystania z uprawnień obywatelskich, będąc jedynie aktami kierownictwa wewnętrznego.

Prokurator Generalny przedstawił stanowisko, że zaskarżone instrukcje nie naruszają ustawy: z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania oraz z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zaznaczył jednak, że niektóre unormowania zawarte w instrukcjach budzą zastrzeżenia co do ich zgodności z wyżej wymienionymi ustawami. Dotyczy to m.in. sprawy oświadczeń woli co do uczęszczania lub nieuczęszczania uczniów na lekcje religii. W tym zakresie pisemne stanowisko Prokuratora Generalnego jest zbliżone do poglądów RPO. Prokurator Generalny twierdzi, że oświadczenia takie osłabiają gwarancję ustawową dotyczącą zachowania milczenia w sprawach swojej religii lub przekonań. Dalsze wątpliwości Prokuratora Generalnego budzą postanowienia zaskarżonych instrukcji mówiące o wizytowaniu lekcji religii przez upoważnionych pracowników nadzoru pedagogicznego. Zdaniem Prokuratora Generalnego - trudno to pogodzić ze świeckością szkoły proklamowaną w art. 2 cyt. ustawy z 1961 r., stwierdzającym m.in., że całokształt nauczania i wychowania w szkole ma charakter świecki.

W pozostałym zakresie stanowisko Prokuratora Generalnego przypomina stanowisko Ministra Edukacji Narodowej. Dotyczy to np. poglądu, że proklamowanie w 1961 r. świeckości szkoły nie oznacza, iż nauczanie religii w budynkach szkolnych jest sprzeczne z tą zasadą. Ponadto Prokurator Generalny stoi na stanowisku, że nauczanie religii w szkołach może odbywać się na podstawie art. 20 ust. 2 cyt. ustawy z 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz na podstawie art. 19 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Podobnie jak MEN, Prokurator Generalny zwraca uwagę, że już w 1981 r. dopuszczono możliwość wynajmowania na potrzeby punktów katechetycznych pomieszczeń w budynkach szkolnych. Ponadto Prokurator Generalny nie godzi się z zarzutem RPO dotyczącym naruszenia przez obie instrukcje art. 2 pkt 4 ustawy z 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w związku z art. 67 ust. 2 Konstytucji RP. Instrukcje MEN obejmują - zdaniem Prokuratora Generalnego - wszelkie wyznania, nie tylko chrześcijańskie przez co dowolny staje się zarzut, że dotyczą one wyłącznie religii chrześcijańskich.

Na prośbę Trybunału Konstytucyjnego, działając na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu i Episkopatu w dniu 29 grudnia 1990 r. przedstawiła interpretację art. 18 i 19 cyt. ustawy. Według stanowiska Komisji art. 18 tej ustawy należy w całości rozumieć dosłownie. Państwo pozostawia władzy kościelnej swobodę kształtowania programów nauczania religii oraz religijnego wychowania dzieci i młodzieży. Jeśli chodzi o art. 19 wspomnianej ustawy, Komisja Wspólna interpretuje go w ten sposób, że umożliwia on nauczanie religii nie tylko w punktach katechetycznych, ale również w innych pomieszczeniach - za zgodą ich dysponenta. Osobą uprawnioną do udostępnienia pomieszczeń w szkołach państwowych jest Minister Edukacji Narodowej, który - jak zauważa Komisja - wyraził swą zgodę w “instrukcji dotyczącej powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/91” z dnia 3 sierpnia 1990 r.

Na rozprawie w dniu 29 stycznia 1991 r. RPO ujednolicił i sprecyzował obydwa omówione wyżej wnioski pisemne, prosząc o orzeczenie, że:

a) obie Instrukcje w całości są sprzeczne z art. 2 ustawy z 15 VI I 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz.U. Nr 32, poz. 160 ze zm.),

b) instrukcja z 3 VII I 1990 r. w całości jest sprzeczna z art. 18 ust. 3 i art. 19 ust. 1 ustawy z 17 V 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (Dz. U. Nr 29, poz. 154),

c) obie Instrukcje z uwagi na zarzuty sformułowane pod lit. a) i b) naruszają art. 1 i 3 Konstytucji,

d) obie Instrukcje pozostają w sprzeczności z art. 2 pkt 4 ustawy z 17 V 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w związku z art. 67 ust. 2 Konstytucji,

e) punkty 1 obu Instrukcji są sprzeczne z art. 2 pkt 5 ustawy z 17 V 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 29, poz. 155), przez co naruszają art. 82 ust. 1 Konstytucji;

ponadto Rzecznik Praw Obywatelskich na rozprawie rozszerzył dotychczasowe wnioski, prosząc o stwierdzenie, że:

f) punkty 1 obu Instrukcji naruszają także art. 10 ust. 1 ustawy z 17 V 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a przez to także art. 1 i 3 Konstytucji,

g) pkt 4 Instrukcji z 3 VIII 1990 r. i pkt 5 Instrukcji z 24 VIII 1990 r. naruszają art. 10 ust. 2 ustawy z 17 V 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a przez to także art. 1 i 3 Konstytucji,

h) pkt 4 Instrukcji z 3 VIII 1990 r. i pkt 7 Instrukcji z 24 VIII 1990 r. naruszają art. 9 ust. 1 i 2 oraz art. 23 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23 I 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 3, poz. 19 z późn. zm.), a tym samym art. 1 i 3 Konstytucji,

i) fakt wydania obu zaskarżonych Instrukcji w sferze wymagającej regulacji ustawowej (poz. lit. a - g) narusza art. 82 ust. 2 Konstytucji.

Rzecznik Praw Obywatelskich w obszernym wystąpieniu przed TK jeszcze raz przedstawił swoje argumenty rozwijając treść uzasadnień wniosków pisemnych i przytaczając racje dla poparcia rozszerzonej na rozprawie części wniosku. W szczególności - podpierając się złożoną do akt sprawy opinią prof. Michała Pietrzaka - RPO starał się wykazać, że powrót nauczania religii do szkół dokonany na podstawie obydwu zaskarżonych instrukcji MEN jest niezgodny nie tylko z zasadą świeckości szkoły wyrażoną w art. 2 ustawy z 15 VII 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, lecz także z art. 10 ust. 1 i 2 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania deklarujących świeckość i neutralność Państwa oraz zakaz dotowania i subwencjonowania kościołów i innych związków wyznaniowych, a tym samym narusza art. 1 i 3 Konstytucji.

Rzecznik Praw Obywatelskich twierdził ponadto, że instrukcje naruszają art. 9 ust. 1 i 2 oraz art. 23 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23 stycznia 1982 roku - Karta Nauczyciela, gdyż nie podtrzymują zawartych tam wymogów dotyczących kwalifikacji katechetów oraz zawierają stwierdzenie, że do nauczycieli religii nie odnosi się przepis cyt. art. 23 mówiący o rozwiązaniu stosunku pracy. Narusza to, jak twierdzi RPO, także art. 1 i 3 Konstytucji.

Wreszcie RPO utrzymywał, że obie zaskarżone instrukcje w sferze wymagającej zdaniem Rzecznika-regulacji ustawowej (lit. a zmodyfikowanego wniosku) naruszają konstytucyjną regułę, iż zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy (art. 82 ust. 2 Konstytucji).

Przedstawiciel Prokuratora Generalnego podtrzymał osnowę pisemnego stanowiska z października 1990 r. Wycofał natomiast zastrzeżenie dotyczące składania deklaracji wyrażających wolę korzystania z nauki religii (str. 2 pkt I. 1 stanowiska Prokuratora Generalnego).

Przedstawiciele MEN podtrzymali w całości stanowiska złożone wcześniej na piśmie. Ponadto, odpowiadając na liczne pytania, wyjaśnili m.in., iż kwalifikacje katechetów uczących religii w szkołach nie tylko nie są niższe niż kwalifikacje nauczycieli realizujących programy szkolne, ale niejednokrotnie są znacznie wyższe.

Trybunał Konstytucyjny po rozpatrzeniu sprawy stwierdza, co następuje.

Rzecznik Praw Obywatelskich w pkt 1 wniosku z dnia 16 sierpnia 1990 r. oraz w pkt 2 wniosku z dnia 28 sierpnia 1990 r. zastrzega wprawdzie, że nie sprzeciwia się samej zasadzie dobrowolnego wprowadzenia religii do szkół, a jedynie kwestionuje sposób, w jaki to nastąpiło, jednak z uzasadnienia obydwu wniosków oraz z wystąpienia na rozprawie wynika co innego. W szczególności argumentacja RPO mająca na celu wykazanie naruszenia art. 67 ust. 2 oraz art. 82 ust. 1 Konstytucji wskazuje, że wnioski RPO nie tylko kwestionują tryb wprowadzenia dobrowolnego nauczania religii do szkół, lecz także samą zasadę takiego nauczania ujętą w instrukcjach. W tej części zarzuty RPO nie straciłyby swojej aktualności nawet w przypadku, gdyby treść instrukcji MEN objęta została postanowieniami ustawy. RPO zarzuca bowiem w tym zakresie sprzeczność nie tylko trybu wprowadzenia, ale i treści zaskarżonych instrukcji z Konstytucją. Jeszcze wyraźniej RPO wyraził swoje stanowisko w tym zakresie na rozprawie w wystąpieniu końcowym (złożonym na piśmie do akt sprawy). W ostatnim np. ustępie tego wystąpienia RPO twierdzi wprost, że wprowadzenie nauczania religii do szkół jest wykroczeniem przeciw zasadzie neutralności religijnej Państwa i jest niezgodne z ideą demokratycznego państwa prawnego “w wydaniu liberalnym”. TK uznał potrzebą zaznaczenia tego faktu dlatego, że wskazuje on, iż w istocie sprawa dotyczy problemu znacznie bardziej zasadniczego aniżeli tylko trybu powrotu nauczania religii. Wydając orzeczenie TK musiał ten fakt mieć także na uwadze.

A. Podstawowe znaczenie przy rozpatrywaniu wniosków RPO ma rozstrzygnięcie problemu zgodności zaskarżonych instrukcji z art. 2 ustawy z 15 VII 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania. Tylko bowiem przy pomocy tego przepisu RPO interpretuje w swoim wniosku z 16 sierpnia 1990 r. art. 19 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego oraz głównie przy pomocy tego przepisu we wniosku z 28 sierpnia 1990 r. stara się wykazać nielegalność instrukcji MEN z 24 sierpnia 1990 r.

Na rozprawie w dniu 29 stycznia 1991 r. RPO rozszerzył swoją argumentację w tym zakresie, wskazując dodatkowo na przepis art. 10 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Trybunał Konstytucyjny tego stanowiska nie podziela.

Przepis ten, mówiący o świeckości i neutralności Państwa, koresponduje ze zdaniem pierwszym artykułu 2 cyt. ustawy z dnia 15 VII 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, mówiącym o świeckości szkoły. W tym zakresie obydwa przepisy nie mogą stanowić przesłanki dla wniosku, iż na terenie szkół państwowych nie mogą odbywać się lekcje religii prowadzone przez przedstawicieli poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych. Skoro bowiem dobrowolne nauczanie religii, jako wewnętrzna sprawa kościołów, prowadzone jest według programów przez te kościoły ustalonych i przez katechetów delegowanych przez władze kościelne, a państwowe programy nauczania nie są nasycone treściami religijnymi, to nie można mówić o naruszaniu zasady świeckości szkoły czy świeckości i neutralności Państwa. Co więcej - to właśnie owa świeckość i neutralność nie tylko nie może być podstawą do wprowadzenia obowiązku nauczania religii w szkołach państwowych, ale także nie może oznaczać zakazu takiego nauczania, jeśli życzą sobie tego zainteresowani obywatele. Na tym właśnie polega świeckość i neutralność państwa. Inne rozumienie tych pojęć oznaczałoby nie neutralność, a ingerencję państwa w wolność sumienia i wyznania obywateli. Takie rozumienie świeckości i neutralności wynika m.in. z przesłanek semantycznych oraz z wykładni systemowej, która we współczesnej Rzeczypospolitej Polskiej oczywiście różni się od interpretacji świeckości dokonywanej w okresie PRL, zwłaszcza w ujęciu cyt. ustawy z 15 VII 1961 r. Wreszcie przyjęta przez TK wykładnia harmonizuje z podobnym rozumieniem pojęć świeckości, neutralności czy rozdziału kościoła od państwa w wielu europejskich państwach demokratycznych.

W tym stanie rzeczy istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma przede wszystkim 2-gie zdanie art. 2. powołanej ustawy z dnia 15 VII 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania. Zdanie to stanowi, że całokształt nauczania i wychowania w szkołach ma charakter świecki.

Problem ten należy rozpatrzyć osobno w odniesieniu do Instrukcji z dnia 3 sierpnia 1990 r. odnoszącej się do nauczania religii przez Kościół Rzymsko-Katolicki i osobno w odniesieniu do Instrukcji z dnia 24 sierpnia 1990 r. dotyczącej nauczania religii przez inne Kościoły i Związki Wyznaniowe.

a) Jeśli chodzi o Instrukcję z 3 sierpnia 1990 r., wyjaśnienia wymaga w szczególności relacja art. 19 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. do powołanego art. 2 ustawy z 1961 r. (2-go zdania). To bowiem przesądza zagadnienie legalności lub nielegalności całej instrukcji MEN z 3 sierpnia 1990 r.

Podnieść należy tu trzy sprawy.

1. Art. 4 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego stanowi między innymi, że Komisja Wspólna przedstawicieli Rządu i Konferencji Episkopatu Polski rozpatruje “sprawy interpretacji niniejszej ustawy i jej wykonywania”. Komisja Wspólna interpretuje art. 19 cyt. ustawy dosłownie, to znaczy, że artykuł ten umożliwia nauczanie religii nie tylko w punktach katechetycznych, ale również w innych pomieszczeniach za zgodą dysponenta. Osobą uprawnioną do udostępniania pomieszczeń w szkołach państwowych jest Minister Edukacji Narodowej, który “wyraził swa zgodę w instrukcji dotyczącej powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/91 z dnia 3 sierpnia 1990 roku” (jest to cytat z pisma Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu z dnia 29 grudnia 1990 r.). Powyższa interpretacja Komisji Wspólnej wskazuje na rzeczywisty zamiar ówczesnego ustawodawcy, który przygotowywał tekst omawianej ustawy z 1989 r. wespół z Komisją Wspólną i przyznał jej prawo rozpatrywania spraw interpretacji tej ustawy (art. 4 ust. 1).

Trybunał podziela wyżej cytowany pogląd Komisji Wspólnej.

2. Na tym tle należy - zdaniem Trybunału Konstytucyjnego - rozważyć pytanie, czy instrukcja MEN pozostaje w sprzeczności z art. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. Wyjaśnia tę kwestię treść art. 3 ust. 2 cytowanej ustawy z 17 maja 1989 r. Przepis ten brzmi: “W sprawach odnoszących się do Kościoła, nie uregulowanych niniejszą ustawą, stosuje się powszechnie obowiązujące przepisy prawa, o ile nie są sprzeczne z wynikającymi z niej zasadami” (podkreśl. TK). Skoro więc art. 2 zdanie drugie ustawy z 15 lipca 1961 r. miałby - tak jak interpretuje go RPO - nie pozwalać na dobrowolne, zgodne z wolą zainteresowanych nauczanie religii w pomieszczeniach pozostających w dyspozycji MEN, należy uznać, że przepis ten w rozpatrywanej sprawie nie ma zastosowania. Pozostaje bowiem w sprzeczności z zasadami określonymi w cyt. ustawie z 17 maja 1989 r., a zwłaszcza z jej art. 19 ust. 1 w związku z art. 18 ust. 1

3. W tej sytuacji już tylko uzupełniająco można powołać się na interpretację wynikającą z zasady, że “ustawa późniejsza deroguje ustawę wcześniejszą”. Prowadziło także do wniosku, że wynikające z ustawy z 17 maja 1989 r. prawo do nauczania religii w pomieszczeniach podległych MEN nie może doznawać ograniczeń na podstawie ustawy pochodzącej z 1961 r.

Należy przeto stwierdzić, że możliwość nauczania religii, o której mowa w Instrukcji z dnia 3 sierpnia 1990 r., została stworzona ustawą z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, a nie dopiero wspomnianą instrukcją MEN.

Nieco inaczej należy rozpatrywać zarzut niezgodności Instrukcji MEN z dnia 24 sierpnia 1990 r. z art. 2 zdanie drugie ustawy z 15 lipca 1961 r. Instrukcja ta dotyczy Kościołów i Związków Wyznaniowych poza Kościołem Rzymsko-Katolickim. Dlatego w tym zakresie nie można powoływać się na postanowienia cyt. wyżej ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Problem należy rozważyć na tle ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 29, poz. 155).

Art. 20 ust. 2 powyższej ustawy zawiera postanowienie, iż nauczanie religii dzieci i młodzieży “jest organizowane, zgodnie z programem ustalonym przez władze kościoła lub innego związku wyznaniowego, w punktach katechetycznych znajdujących się w kościołach, domach modlitw i innych pomieszczeniach udostępnionych na ten cel przez osobę uprawnioną do dysponowania nimi” (podkreśl. TK).

Przepis ten, łącznie z art. 20 ust. 1 omawianej tu ustawy, stanowiącym iż: “Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą nauczać religii oraz wychowywać religijnie dzieci i młodzież, zgodnie z wyborem dokonanym przez ich rodziców lub opiekunów prawnych” wprowadza analogiczną rozwiązania do tych, jakie przyjęte zostały omówioną wyżej ustawą o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Także zatem w zakresie objętym Instrukcją MEN z dnia 24 sierpnia 1990 r. zarzut RPO o niezgodności tej instrukcji z art. 2 ustawy z 15 lipca 1961 r. należy uznać za nietrafny. Niezależnie bowiem od interpretacji wynikającej z zasady, że w tym zakresie ustawa późniejsza deroguje ustawę wcześniejszą, potrzeba identycznego potraktowania Instrukcji z dnia 24 sierpnia 1990 r. oraz Instrukcji z dnia 3 sierpnia 1990 r. dotyczącej Kościoła Katolickiego wynika z art. 67 ust. 2 Konstytucji RP w związku z art. 9 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, w myśl której obowiązuje jako zasada: “równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej”. Zasada równości powoduje więc, że Kościoły i Związki Wyznaniowe spoza Kościoła Rzymsko-Katolickiego, pomimo iż nie doczekały się regulacji podobnej do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, mają takie same prawa również w odniesieniu do nauczania religii zgodnego z wolą rodziców. Skoro zatem możliwość nauczania religii, o których mowa w Instrukcji z 24 sierpnia 1990 r., wynika z cyt. ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, nie może utrzymać się zarzut o wkroczeniu tej instrukcji w materię ustawową.

B. Pozostałe zarzuty zawarte w obydwu wnioskach RPO, jak wynika z ich uzasadnienia, nie mają charakteru podstawowego i wskazane zostały - jak to określa Rzecznik - “już tylko uzupełniająco”. Chodzi tu o dwa zarzuty:

a) sprzeczności obydwu instrukcji MEN (z dnia 3 sierpnia 1990 r. oraz z dnia 24 sierpnia 1990 r.) z art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w związku z art. 67 ust. 2 Konstytucji,

b) sprzeczności pkt 1 obydwu instrukcji z art. 2 pkt 5 wspomnianej wyżej ustawy, a przez to naruszenie także art. 82 ust. 1 Konstytucji.

Jeśli chodzi o pierwszy zarzut - jest on mało zrozumiały, tym bardziej że został uzasadniony w sposób utrudniający jego zrozumienie. Obydwie instrukcje nie tylko nie są sprzeczne z przytoczonymi we wniosku normami, lecz wraz przeciwnie - normy te znajdują swoje odzwierciedlenie w treści instrukcji. Obydwie instrukcje deklarują bowiem prawo obywateli do wychowywania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii, o czym mówi art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Instrukcje te, rozpatrywane łącznie, gwarantują równe prawa obywateli w zakresie nauczania religii - bez względu na wyznanie, o czym mówi art. 67 ust. 2 Konstytucji RP.

W swoim drugim wniosku (z dnia 28 sierpnia 1990 r.) RPO, podtrzymując omawiany tu zarzut, sugeruje, że podmiotowy zakres obu instrukcji pozostawia poza swym zakresem religie niechrześcijańskie. RPO swoje stanowisko uzasadnia wnioskowaniem a contrario, powołując się na pkt 12 Instrukcji z dnia 24 sierpnia 1990 r. W punkcie tym mówi się: “W pomieszczeniach szkolnych może być umieszczony krzyż. W szkole można wprowadzić modlitwę przed i po zajęciach. Dyrektor szkoły znając swoje środowisko zadecyduje, czy w ogóle należy poruszać ten problem”. Dalej stwierdza się tam między innymi: “W klasach wielowyznaniowych można wprowadzić modlitwę indywidualną w ciszy lub posługiwać się tekstem wspólnym przyjętym przez te wyznania. W każdym wypadku wprowadzenie modlitwy w klasie wymaga od nauczycieli szczególnego taktu, delikatności oraz zwrócenia uwagi na sytuację uczniów innych wyznań i niewierzących. Nie można dopuszczać do tego, aby modlitwa w szkole stała się przyczyną konfliktu lub poczucia dyskryminacji niektórych osób. Dzieci należące do innych religii i rodziców niewierzących nie mogą być zmuszane do odmawiania modlitwy” (podkreśl. TK). Przytoczony wyżej tekst, na który powołuje się RPO, a także dostarczony przez MEN wykaz religii nie daje żadnych podstaw do twierdzenia, że chodzi w nim wyłącznie o religie chrześcijańskie. Oczywiście, gdy mowa o symbolice krzyża, wskazuje się na religie chrześcijańskie. Mówi się tam jednak wyraźnie tylko o możliwości umieszczenia krzyża, obwarowując tę możliwość wieloma warunkami, które właśnie świadczą o liczeniu się z innymi wyznaniami oraz z niewierzącymi. Jest to określone tak jasno, iż trudno tu stosować jakąś inną interpretację. Na marginesie należy zaznaczyć, że możliwość umieszczenia krzyża czy odmawiania modlitwy nie została wprowadzona powołanymi instrukcjami MEN. Wynika ona jednoznacznie z art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (Dz. U. Nr 29, poz. 154, zm. Dz. U. z 1990 r. Nr 51, poz. 297).

Zarzut sprzeczności punktów pierwszych obydwu instrukcji z art. 2 pkt 5 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, e przez to naruszenia art. 82 ust. 1 Konstytucji oparty jest na domniemaniach. Wnioskodawca twierdzi (identycznie w obydwu swoich wnioskach): “instrukcja (pkt 1) przewiduje, że rodzice (lub sama młodzieży) składają oświadczenia woli co do uczestnictwa w lekcji religii”. Z tego twierdzenia RPO wyciąga wniosek, że “tym samym, per facta concludentia następuje obejście reguły art. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia, zapewniającej niepoznawalność (“nieprzenikalność”) sfery wyznaniowej dla otoczenia”. Jest to - jak twierdzi RPO - konkretyzacja reguły art. 82 ust. 1 Konstytucji, która została “uszczuplona aktem nieustawowym”.

Pomijając fakt wyprowadzenia tak szerokiej reguły z art. 2 pkt 5 cyt. ustawy, należy stwierdzić, że powyższe twierdzenie i wnioskowanie RPO obarczone jest błędem. Przede wszystkim nieścisłe jest wyjęte z kontekstu instrukcji twierdzenie, czy “instrukcja (pkt 1) przewiduje, że rodzice (lub sama młodzież) składają oświadczenie woli co do uczestnictwa w lekcjach religii”. Zabrakło w tym twierdzeniu zupełnie podstawowego dla sprawy wyjaśnienia, że składanie wspomnianych oświadczeń woli jest fakultatywne. Ten fakultatywny charakter wynika już z pierwszego zdania pktu 1 (w obydwu instrukcjach), w którym mówi się, że lekcje religii odbywać się będą dla tych uczniów “których rodzice sobie tego życzą”. Jest oczywiste, że tylko w takich przypadkach “wolę korzystania z nauki religii mogą składać rodzice lub uczniowie” (uczniowie, jeśli chodzi o szkoły ponadpodstawowe). Tak dosłownie formułuje to Instrukcja MEN z 3 sierpnia 1990 r. Wynika to zresztą z całego kontekstu obydwu instrukcji, a także z ich późniejszego objaśnienia. Autor instrukcji wielokrotnie, niezwykle wyraziście podkreśla tę dobrowolność i fakultatywność, akcentując w wielu miejscach potrzebę taktu i delikatności. Trudno jest więc dopatrzyć się jakichkolwiek obowiązków nakładanych na obywatelí przez obie instrukcje. Przy nieścisłym twierdzeniu RPO także nietrafny jest wniosek, jaki z tego twierdzenia Rzecznik wyciąga, a mianowicie, że naruszony został art. 2 pkt 5 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz tym samym art. 82 ust. 1 Konstytucji. Dosłowne odczytanie treści obydwu instrukcji MEN nie pozwala na postawienie takiego wniosku. Ustawowego prawa do zachowania milczenia nie można traktować jako nakazu milczenia, do czego prowadzi interpretacja RPO. Obywatele (w tym także starsi uczniowie) mogą bowiem, zgodnie z instrukcjami, swobodnie korzystać z wolności sumienia i wyznania przewidzianej w art. 82 ust. 1 Konstytucji (który zabrania także zmuszania do “niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych”) oraz w art. 2 pkt 5 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który stanowi, że obywatele mogą zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań. Instrukcje zgodne są ponadto z art. 1 ust. 2 w związku z art. 3 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Przepisy te stanowią, iż “wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie” (art.1 ust. 2). Natomiast “uzewnętrznianie indywidualnie lub zbiorowo swojej religii lub przekonań może podlegać jedynie ograniczeniom ustawowym koniecznym do ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób” (art. 3 ust. 1). Obydwie instrukcje MEN zawierają przełożenie treści powyższych przepisów na potrzeby administracji podległej ministrowi. Nietrafny jest także wniosek, jakoby zgłoszenie woli uczestniczenia w lekcjach religii było równoznaczne z deklaracją ujawniającą wyznanie. Możliwe jest przecież posyłanie dziecka na naukę religii przez osobę niewierzącą i nieposyłanie przez osobę wierząca. Ustawowego prawa do zachowania milczenia nie można traktować jak nakazu milczenia, do czego prowadzi interpretacja RPO.

Reasumując należy stwierdzić, że zaskarżone instrukcje MEN nie tylko nie naruszają art. 2 pkt 4 i 5 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w związku z art. 67 ust. 2 i art. 82 ust. 1 Konstytucji, ale na różne sposoby i w wielu miejscach treść tych norm akcentują, opierając się także na innych, nie powołanych przez RPO postanowieniach cyt. wyżej ustawy. Przeto także w tym zakresie nietrafny jest zarzut, iż instrukcje MEN wkraczają w materię, która dopiero wymaga uregulowania ustawowego. Instrukcje stwarzają natomiast organizacyjne warunki wypowiedzenia się wszelkich zainteresowanych na temat stworzonych przez ustawę możliwości nauczania religii. Należy także podkreślić, że możliwości takie wynikają z przyrodzonych, niezbywalnych praw i wolności człowieka, co znalazło już swój wyraz w prawie międzynarodowym. Na prawo to powołują się w preambułach obydwie cyt. ustawy z 17 maja 1989 r.

C. Zarzuty dodatkowo zgłoszone na rozprawie nie zmieniają istoty argumentacji zawartej we wnioskach zgłoszonych na piśmie. RPO przytoczył jedynie dodatkowe przepisy, które - zdaniem RPO - zostały naruszone przez obydwie instrukcje MEN. Przepisy te były po części już wcześniej - przed powołaniem się na nie przez RPO - przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Dotyczy to zarzutu naruszenia art. 23 ust. 1 pkt 4 Karty Nauczyciela. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że przepis ten nie ma w sprawie zastosowania, gdyż odnosi się wyłącznie do nauczycieli mianowanych. Tymczasem katecheci nie mogą być zatrudnieni na podstawie mianowania, ponieważ nie występują w ich przypadku warunki ustawowe, m.in. dot. zatrudnienia bezterminowego (art. 10 ust. 2 Karty Nauczyciela).

Jeśli chodzi o zarzut naruszenia art. 9 ust. 1 i 2 ustawy Karta Nauczyciela (dotyczący wymagań kwalifikacyjnych) - to, jak wynika z wyjaśnień MEN, kwalifikacje nauczycieli religii nie tylko nie są niższe od przeciętnych kwalifikacji innych nauczycieli, ale nawet często je przewyższają. Poza tym - skoro sprawa nauczania religii jest wewnętrzną sprawą kościołów, to decyzje dotyczące osób katechetów, a także ich kwalifikacji należą do władz tych kościołów. Podnoszenie tego zarzutu jest niespójne z zarzutem integrowania nauczania religii z nauczaniem zgodnym z programem państwowym.

Trybunał Konstytucyjny nie dopatrzył się także naruszenia zasady oddzielenia Kościoła od Państwa (art. 82 ust. 2 Konstytucji) i zasady świeckości i neutralności państwa oraz związanej z tym zasady niedotowania kościołów (art. 10 ust. 1 i 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania). Instrukcje MEN nie łamią tych zasad, gdyż na określonych warunkach udostępniają jedynie pomieszczenia szkół, co zgodne jest - jak już wykazano - z obydwoma ustawami z 17 maja 1989 r. Trybunał nie znalazł argumentów, które pozwalałyby twierdzić, że powrót dobrowolnego nauczania religii do szkół polega na jego zintegrowaniu z programami szkolnymi. Wreszcie - wypłacania wynagrodzenia nauczycielom religii nie można utożsamiać z dotowaniem lub subwencjonowaniem kościołów albo innych związków wyznaniowych, o których mowa w obydwu omawianych ustawach z 17 maja 1989 r.

D. Trybunał Konstytucyjny, rozważając wniosek RPO dotyczący trybu wydania kwestionowanych instrukcji MEN uwzględnił także stan prawny, jaki istniał przed wydaniem obydwu omówionych ustaw z 17 maja 1989 r., oraz stan faktyczny przed wydaniem instrukcji - w zakresie konstytucyjnych praw obywateli wynikających z art. 82 ust. 1 Konstytucji, a także stan prawny i faktyczny, jaki ukształtował się po wydaniu cytowanych ustaw i instrukcji.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że istniejący przedtem stan prawny i faktyczny, ukształtowany przez art. 2 ustawy z 15 VI I 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (zwłaszcza zdanie drugie) i akty wykonawcze, które - jak słusznie na to zwraca uwagę RPO - w sposób niechlubny i nielegalny wyeliminowały nauczanie religii ze szkół, w znacznym stopniu ograniczał konstytucyjnie gwarantowaną wolność sumienia i wyznania obywateli oraz utrudniał kościołom i innych związkom wyznaniowym wypełnianie ich funkcji (art. 82 ust. 2 Konstytucji). Wyrazem tych ograniczeń było m.in. terytorialne i czasowe oddzielenie nauczania religii od nauczania szkolnego. Powodowało to tak duże trudności dla młodzieży (zwłaszcza wiejskiej) w pobieraniu nauki religii, że w wielu wypadkach zmuszało młodzież do rezygnacji - wbrew jej woli i woli jej rodziców - z pobierania nauki religii. Łamało to w sposób oczywisty prawa obywatelskie zagwarantowane w art. 82 ust. 1 Konstytucji. Powołane ustawy z dnia 17 maja 1989 r. oraz zaskarżone instrukcje, umożliwiając dobrowolne pobieranie nauki religii w pomieszczeniach szkolnych, usunęły wyżej opisane trudności i zapewniły w ten sposób realizację przepisu art. 82 ust. 1 Konstytucji.

E. Na marginesie rozstrzygnięcia nie można pominąć faktu, że cytowany art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania jest niezgodny z ratyfikowanymi przez Polskę aktami prawa międzynarodowego lub deklaracjami międzynarodowymi. Domagają się one respektowania przez Państwa-Strony niezbywalnych, przyrodzonych każdemu człowiekowi praw naturalnych, w tym także prawa do swobodnego zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami. Państwa-Strony przyjęły na siebie obowiązek realizacji tych praw i poszanowania wolności rodziców lub opiekunów prawnych. Jakakolwiek ustawa, która by nakazywała lub zakazywała nauczania religii w szkołach wbrew woli rodziców, nie odpowiada standardom prawa międzynarodowego. Wynika to np.:

- z art. 18 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Nowym Jorku w dniu 16.12.1966 r. (ratyfikowanego przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r.),

- z art. 13 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Nowym Jorku w dniu 16.12.1966 r. (ratyfikowanego przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r.),

- z art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10.12.1948 r.,

- z pkt VII Aktu Końcowego KBWE, uchwalonego w Helsinkach w dniu 1.VIII.1975 r.,

- z zasady 10 Dokumentu Końcowego Spotkania Madryckiego przedstawicieli państw uczestniczących w KBWE z dnia 6.IX.1983 r.,

- z pkt 11, 13f i 16 (cały) Dokumentu Końcowego Spotkania Wiedeńskiego przedstawicieli państw uczestniczących w KBWE z dnia 19 stycznia 1989 r.

Powołane wyżej postanowienia obowiązek ochrony praw i wolności człowieka nakładają na państwa. Państwo nie może więc uchylać się od obowiązku zapewnienia takiego wychowania religijnego i w takim miejscu, aby odpowiadało to woli rodziców. Z obowiązku tego Państwo nie jest zwolnione nawet wtedy, gdy na skutek jego zaniedbań wychowanie religijne - z braku innych możliwości - zastępczo zaczyna organizować na własnym terenie instytucja kościelna. Wystarczy tu przytoczyć najnowszy dokument międzynarodowy, podjęty przed rokiem przy udziale Polski, cytowany wyżej “dokument wiedeński”. Na jego podstawie Państwo Polskie zobowiązało się m.in. “zachęcać do podejmowania w szkołach i innych instytucjach oświatowych zagadnień dotyczących rozwijania i ochrony praw człowieka i podstawowych wolności” (pkt 13f).

Biorąc to wszystko pod uwagę, należało orzec, jak w sentencji.