W sporządzonej przez pełnomocnika skarżących skardze konstytucyjnej zakwestionowana została zgodność z Konstytucją art. 174 pkt 1 i 2, art. 183 § 1 oraz art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270, ze zm.; dalej: p.p.s.a.). Wymienionym wyżej unormowaniom p.p.s.a. skarżący zarzucili niezgodność z art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji, polegającą na niedozwolonym ograniczeniu prawa stron postępowania sądowoadministracyjnego do dwuinstancyjnego postępowania przed sądami administracyjnymi.

Postanowieniem z 1 września 2008 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. W uzasadnieniu tego orzeczenia stwierdził, że w odniesieniu do przepisów p.p.s.a. merytoryczne rozpatrzenie sformułowanych w skardze zarzutów stało się zbędne. Jest to związane z uprzednim przeprowadzeniem przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznej oceny ich konstytucyjności. W wyroku z 20 września 2006 r. (SK 63/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 108) Trybunał Konstytucyjny, w pełnym składzie, orzekł bowiem m.in., że art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. są zgodne z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził ponadto, że ocena wyrażona w powołanym wyżej wyroku w pełni odnosi się także do zarzutów sformułowanych wobec normy wywiedzionej przez skarżących z art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a.

Zażalenie na postanowienie Trybunału wniósł pełnomocnik skarżących. Swoje zarzuty skoncentrowali skarżący na odmowie nadania dalszego biegu w odniesieniu do art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. Zażalenie literalnie nie odnosi się natomiast do pozostałych zakwestionowanych w skardze unormowań p.p.s.a., tj. do art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a.

Skarżący podkreślili w swoim zażaleniu, że u podstaw powołanego wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 września 2006 r. legło założenie właściwej, zgodnej z Konstytucją, interpretacji kwestionowanych przepisów p.p.s.a. w orzecznictwie sądów administracyjnych. Tymczasem, zdaniem skarżących, powołane w tym wyroku orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego (wyrok z 16 stycznia 2006 r., sygn. akt I OPS 4/5, ONSA/WSA z 2006 r., nr 2, poz. 39), zawierające aprobowany przez Trybunał rozszerzający sposób wykładni przepisów p.p.s.a., nosi wszelkie znamiona jednostkowego jedynie odstępstwa od utrwalonej linii orzecznictwa, potwierdzającej wadliwość zaskarżonych unormowań p.p.s.a. Na poparcie swojego stanowiska skarżący przedstawili w zażaleniu cały szereg przykładów rozstrzygnięć Naczelnego Sądu Administracyjnego, powielających zarówno kierunek interpretacji przyjęty w wyrokach wydanych w sprawie, w związku z którą wnieśli skargę konstytucyjną, jak i nawiązujących do praktyki stosowania przepisów p.p.s.a. uwidocznionej w orzeczeniach wydanych w sprawie zakończonej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 20 września 2006 r.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego zarzuty zażalenia wniesionego przez pełnomocnika skarżących zasługują na uwzględnienie, jednakże tylko w odniesieniu do art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a.

W pozostałym zakresie przedmiotu skargi konstytucyjnej, tj. art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a., zażalenie nie zawiera żadnych argumentów kwestionujących zasadność odmowy nadania jej dalszego biegu.

Zasadniczą przesłanką odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu było uznanie, że ponowna merytoryczna analiza zarzutów sformułowanych wobec zaskarżonych w skardze przepisów jest zbędna. Przesłanką takiego rozstrzygnięcia było uwzględnienie okoliczności wydania wyroku z 20 września 2006 r., w którym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że „art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. są zgodne z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji”. Należy zauważyć, że wobec braku odrębnej argumentacji skargi konstytucyjnej, konsekwencją uwzględnienia treści tego orzeczenia, jak i wyrażonych w nim argumentów, było także uznanie zasadności oparcia na nich oceny zarzutów sformułowanych wobec art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a.

Analiza treści zarzutów podniesionych w zażaleniu nakazuje jednakże zrewidować powyższe stanowisko. Rewizja ta dotyczyć może jednak tylko tych przepisów p.p.s.a., do których odnieśli się skarżący w swoim zażaleniu, a więc art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. Na wstępie należy jednak podkreślić, że jednym z najistotniejszych czynników wziętych pod uwagę przez Trybunał w trakcie kontroli przepisów p.p.s.a. w sprawie zakończonej powołanym wyżej wyrokiem, był praktyka ich stosowania, znajdująca wyraz w treści orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego. Trybunał wskazał przy tym, że aspekt pojmowania tych unormowań w procesie stanowienia prawa tworzy równoważną dla ich literalnego brzmienia przesłankę oceny zgodności z Konstytucją. Nawiązał jednocześnie do utrwalonego już w orzecznictwie sądu konstytucyjnego poglądu, zgodnie z którym „rzeczywiste znaczenie przepisów aktu normatywnego ujawnia się dopiero w procesie ich stosowania. (…) Niezależnie od intencji twórców ustawy, organy ją stosujące mogą wydobyć z niej treści nie do pogodzenia z normami, zasadami lub wartościami, których poszanowania wymaga Konstytucja” (por. wyrok TK z 12 stycznia 2000 r., P 11/98, OTK ZU nr 1/2000, poz. 3).

Analiza treści uzasadnienia wyroku w sprawie SK 63/05 nie pozostawia wątpliwości, że znaczącym czynnikiem determinującym afirmatywny kierunek rozstrzygnięcia Trybunału była pozytywna prognoza odnośnie do sposobu interpretacji i stosowania kwestionowanych przepisów p.p.s.a. przez Naczelny Sąd Administracyjny. Jednoznacznym, acz w istocie rzeczy jednostkowym, przejawem takiej prognozy był wyrok NSA z 16 stycznia 2006 r. Dawał on niewątpliwie wyraz szerokiemu sposobowi interpretacji podstaw skargi kasacyjnej i obowiązku odniesienia się przez sąd administracyjny II instancji do zarzutów podniesionych w tego rodzaju skardze. Można zaryzykować twierdzenie, że właśnie taki sposób wykładni i stosowania przepisów podlegających kontroli stanowił przesłankę konieczną uznania wówczas ich konstytucyjności.

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego sformułowano w związku z tym pogląd co do pełnej dopuszczalności poddania określonej regulacji prawnej ponownej ocenie zgodności z Konstytucją w sytuacji, gdy tego rodzaju pozytywna prognoza wyrażona we wcześniejszym orzeczeniu merytorycznym nie znajduje wyrazu w rozstrzygnięciach organów stosujących tę regulację (por. wyrok TK z 2 marca 2004 r., SK 53/03, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 16). Trybunał zastrzegał bowiem w takich sytuacjach, że ujawnienie – w powszechnej i w stabilny sposób ukształtowanej praktyce obrotu – budzącego zastrzeżenia konstytucyjne sposobu interpretacji danego przepisu zmusi Trybunał do podjęcia ponownej analizy jego znaczenia normatywnego. Umożliwi ona dopiero ocenę, czy występujący w danej sprawie sposób interpretacji kwestionowanych regulacji ma znaczenie jedynie incydentalne, czy też stanowi wyraz na tyle utrwalonej praktyki, że uzasadni ona przyjęcie, iż źródłem wadliwości przepisu jest samo jego brzmienie, nie zaś sposób zastosowania.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego z sytuacją powyższą mamy do czynienia w przypadku analizowanej skargi konstytucyjnej. Przedstawione w zażaleniu argumenty, odwołujące się do całego szeregu orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego, mogą skłaniać do konkluzji o faktycznym ukształtowaniu się utrwalonej i stabilnej linii orzeczniczej, odbiegającej jednak swoim kierunkiem od tego, który wyznaczony został w uzasadnieniu wyroku Trybunału w sprawie SK 63/05. Okoliczność ta stawia więc także w wątpliwość szanse na realizację pozytywnej prognozy orzeczniczej wyrażonej w tym rozstrzygnięciu. Zdaniem Trybunału w pełni uzasadnia to poddanie zaskarżonych w skardze konstytucyjnej przepisów p.p.s.a. ponownej merytorycznej kontroli – i to pomimo daleko idącego podobieństwa zarówno przedmiotu, jak i podstawy skargi, względem przedmiotu i podstawy kontroli w sprawie zakończonej wyrokiem SK 63/05.

Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, zażalenie wniesione przez skarżących należało uwzględnić w części dotyczącej art. 174 pkt 1 i 2 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. W pozostałej części przedmiotu skargi konstytucyjnej, Trybunał zasadnie odmówił nadania jej dalszego biegu.

W skardze konstytucyjnej sporządzonej przez pełnomocnika skarżących – K. i A. C. – zakwestionowano zgodność z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej art. 174 pkt 1 i 2, art. 183 § 1 oraz art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270, ze zm.; dalej: p.p.s.a.). Zaskarżonym unormowaniom p.p.s.a. skarżący zarzucili niezgodność z art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Polegać ma ona, zdaniem skarżących, na ograniczeniu przez ustawodawcę prawa stron postępowań sądowoadministracyjnych do dwuinstancyjnego postępowania przed sądami administracyjnymi.

Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 28 kwietnia 2005 r. (sygn. akt I SA/Gl 730/04) oddalona została skarga skarżących na decyzję Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 30 marca 2004 r. (nr PBC2-4117-1/324/18/03) w przedmiocie podatku dochodowego od osób fizycznych. Skargę kasacyjną skarżących od tego orzeczenia oddalił następnie Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z 4 stycznia 2007 r. (sygn. akt II FSK 80/06).

Uzasadniając postawiony zarzut niekonstytucyjności kwestionowanych przepisów, skarżący stwierdzili w uzasadnieniu skargi, że ustawodawca nie jest uprawniony do ograniczania prawa przeniesienia postępowania sądowego do drugiej instancji. Ustawodawca winien zagwarantować stronie prawo wniesienia całościowej skargi od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji. Unormowania art. 174 pkt 1 i 2, art. 183 § 1 oraz art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a. gwarancji takiej nie stwarzają. Skarżący podkreślili także, iż znana jest im treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 września 2006 r. (SK 63/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 108), w którym Trybunał orzekł, że art. 174 i art. 183 § 1 p.p.s.a. są zgodne z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zdaniem skarżących, kwestionowany przez nich wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 stycznia 2007 r. odbiega od interpretacji zaskarżonych przepisów p.p.s.a. wyłożonej w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wniesionej przez skarżących skardze konstytucyjnej nie może być nadany dalszy bieg, albowiem merytoryczne rozpatrzenie sformułowanych w niej zarzutów jest zbędne. Powyższa kwalifikacja zarzutów skargi nie traci też swojej aktualności, pomimo argumentów podniesionych przez skarżących.

Wbrew stanowisku wyrażonemu w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej, podstawowe znaczenie dla oceny dopuszczalności merytorycznego badania zakwestionowanych przez skarżących przepisów p.p.s.a. ma okoliczność uprzedniego poddania ich weryfikacji Trybunału Konstytucyjnego, także w kontekście wskazanych w skardze konstytucyjnej wzorców kontroli. Jak to już wielokrotnie wyjaśniano w dotychczasowych orzeczeniach, wyrokiem z 20 września 2006 r. (SK 63/05), Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie orzekł m.in., że „art. 174 i art. 183 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270, z 2004 r. Nr 162, poz. 1692, z 2005 r. Nr 94, poz. 788, Nr 169, poz. 1417 i Nr 250, poz. 2118 oraz z 2006 r. Nr 38, poz. 268) są zgodne z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 7, art. 32 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji”.

Należy pokreślić, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego dochodziło już do procesowej kwalifikacji przypadków, w których brak podstaw do przyjęcia zaistnienia w danej sprawie powagi rzeczy osądzonej (występującej tylko w przypadku tożsamości podmiotowej i przedmiotowej wniosku lub skargi) nie oznaczał bynajmniej, że uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z punktu widzenia tych samych zarzutów winno być uznawane za prawnie obojętne. Instytucją, która ma na celu zapewnienie stabilności sytuacji powstałych w wyniku ostatecznego orzeczenia, jest zasada ne bis in idem, rozumiana w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania (por. np. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z: 4 maja 2006 r., SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60; 24 października 2005 r., SK 2/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 141; 29 maja 2006 r., P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; 24 października 2006 r., SK 27/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 143; 23 października 2006 r., SK 66/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 139; 9 stycznia 2007 r., SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4). W przypadku przesłanki ne bis in idem Trybunał Konstytucyjny dokonuje oceny danej sprawy w kategoriach pragmatycznych, oceniając celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ.

W przypadku niniejszej skargi konstytucyjnej nie ulega wątpliwości, że wydanie przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznego orzeczenia stało się – w obliczu podjętego już rozstrzygnięcia – zbędne. Trzeba zauważyć, iż wydanie wyroku o zgodności kwestionowanych art. 174 oraz art. 183 § 1 p.p.s.a. ze wskazanymi także w niniejszej skardze wzorcami konstytucyjnymi wykluczyło zarówno wywołanie skutku generalnego w postaci derogowania kwestionowanych unormowań, jak i osiągnięcie indywidualnego efektu sanującego zarzucany przez skarżących stan niekonstytucyjności, a polegającego na wznowieniu postępowania w sprawie, w związku z którą wniesiono skargę konstytucyjną.

Trybunał Konstytucyjny stoi przy tym na stanowisku, że konieczność uwzględniania określonej w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym przesłanki zbędności wydania orzeczenia uwidacznia się na każdym etapie postępowania inicjowanego skargą konstytucyjną. Tym samym, pomimo stwierdzenia, iż wniesiona skarga nie wykazuje nieusuniętych w terminie braków formalnych, a sformułowane w niej zarzuty nie zasługują na uznanie za oczywiście bezzasadne, przyjąć należy, że na przeszkodzie merytorycznemu jej rozpatrzeniu stoi okoliczność zbędności wydania orzeczenia. Tym samym, biorąc pod uwagę unormowanie art. 36 ust. 3 w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, powyższa argumentacja determinuje konieczność stwierdzenia braku podstaw do nadania dalszego biegu także w odniesieniu do pozostałej części wniesionej skargi konstytucyjnej. W szczególności w odniesieniu do normy prawnej wywodzonej przez skarżących z art. 177 § 1 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a. W tym zakresie zauważyć należy, iż argumentacja skarżących, mająca uzasadnić zarzut wadliwości tego unormowania, jest tożsama z tą, która towarzyszyła formułowaniu zarzutów niekonstytucyjności art. 174 pkt 1 i 2 w zw. z art. 183 § 1 p.p.s.a. Sprowadza się ona bowiem do próby wykazania wadliwości przyjętego przez ustawodawcę modelu skargi kasacyjnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym. W obliczu dokonania już przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznej oceny zarzutów tej treści w wyroku z 20 września 2006 r., także i w tej części przedmiotu skargi konstytucyjnej ponowne ich badanie stało się zbędne.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, na rzecz odstąpienia od powyższego stanowiska nie przemawia także odwołanie się przez skarżących do treści wybranych rozstrzygnięć Naczelnego Sądu Administracyjnego, w których prezentowana była odmienna od – wskazywanej w uzasadnieniu wyroku w sprawie SK 63/05 – interpretacja kwestionowanych przepisów p.p.s.a. Należy zwrócić uwagę, że orzeczenia wskazywane w skardze konstytucyjnej podjęte zostały jeszcze przed wydaniem wyroku przez Trybunał Konstytucyjny. Choćby z tego względu nie sposób uznać je za dowód ukształtowania się utrwalonej linii orzeczniczej, która w sposób ewidentny nie realizowałaby „zapowiedzi interpretacyjnej” wyrażonej w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału. Natomiast krytyczna ocena wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 stycznia 2007 r., wydanego w sprawie, w związku z którą wniesiono niniejszą skargę konstytucyjną, nie może być jeszcze uznana za wystarczający argument na rzecz stanowiska o całkowitej nieadekwatności ustaleń Trybunału Konstytucyjnego dotyczących sposobu wykładni kwestionowanych przepisów p.p.s.a. względem „rzeczywistości orzeczniczej” występującej w rozstrzygnięciach Naczelnego Sądu Administracyjnego. Podkreślić przy tym jeszcze należy, iż skarga konstytucyjna nie może być traktowana jako środek korekty jednostkowych rozstrzygnięć sądowych podjętych w sprawie podmiotu wnoszącego skargę konstytucyjną. Płaszczyzna stosowania prawa, aczkolwiek nieobojętna z punktu widzenia przesłanek skorzystania ze skargi konstytucyjnej, pozostaje mimo wszystko poza zakresem kontrolnej właściwości Trybunału Konstytucyjnego.

Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, orzeka się jak w sentencji.