W skardze konstytucyjnej z 10 lutego 2006 r. wniesiono o stwierdzenie niezgodności art. 437 § 2 w zw. z art. 523 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 45 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 2 w zw. z art. 7 Konstytucji.

Skarżący zarzucił w skardze konstytucyjnej, że zaskarżony przepis art. 437 § 2 w zw. z art. 523 § 1 k.p.k. w części, w jakiej umożliwia sądowi odwoławczemu orzekanie odmiennie co do istoty, poprzez zmianę zaskarżonego orzeczenia, jeśli pozwalają na to zebrane dowody, oraz w części, w jakiej dopuszcza wniesienie kasacji tylko z powodu uchybień wskazanych w przepisie art. 439 k.p.k. lub innego rażącego naruszenia prawa, jest niezgodny ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Zaskarżony przepis pozbawił skarżącego prawa do żądania kontroli instancyjnej w zakresie prawidłowości rozstrzygnięcia podjętego przez sąd drugiej instancji. Sposób uregulowania problematyki zmiany kwalifikacji prawnej zarzucanego oskarżonemu czynu nie odpowiada zdaniem skarżącego wymogom rzetelności postępowania.

Postanowieniem z 29 sierpnia 2006 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Zasadniczym powodem odmowy nadania biegu skardze konstytucyjnej była oczywista bezzasadność zarzutów. Trybunał wskazał, że przedstawione przez skarżącego rozumienie zasady dwuinstancyjności postępowania, określonej w przepisach art. 78 i art. 176 Konstytucji, polega na niezrozumieniu istoty dwuinstancyjności postępowania, której treścią jest w istocie takie zorganizowanie procedury sądowej, by rozstrzygnięcie podejmowane przez sąd w pierwszej instancji mogło podlegać kontroli w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Dwuinstancyjność oznacza więc postulat dwukrotnej oceny stanu faktycznego i prawnego sprawy oraz kontroli prawidłowości stanowiska zajętego przez sąd pierwszej instancji. Nie oznacza zaś, wbrew stanowisku skarżącego, konieczności dwukrotnego badania każdego ustalenia dokonanego przez sąd w trakcie postępowania, w szczególności ustaleń podjętych przez sąd odwoławczy. Trybunał odwołał się do swego wcześniejszego orzecznictwa, podkreślając, że nie sposób uznać, iż orzeczenie sądu odwoławczego oparte na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji staje się z tego powodu orzeczeniem pierwszoinstancyjnym, od którego nie przysługuje środek odwoławczy. Jeśli sąd odwoławczy, kontrolując orzeczenie sądu niższej instancji i oceniając materiał dowodowy zebrany w postępowaniu, poprawia dostrzeżone błędy, to z istoty rzeczy zawsze wydaje orzeczenie jako sąd drugiej instancji. Przyjęcie założenia, iż sąd apelacyjny staje się – choćby w ograniczonym zakresie – sądem pierwszej instancji, skutkowałoby swego rodzaju trójinstancyjnością postępowania, bowiem od jego orzeczenia przysługiwać by musiał jakiś środek zaskarżenia – swoista apelacja od wyroku apelacyjnego. Także pozostałe zarzuty skarżącego, oparte na przedstawionej koncepcji dwuinstancyjności postępowania, Trybunał uznał za oczywiście bezzasadne, podkreślając, że jak wynika z treści skargi konstytucyjnej oraz załączonych orzeczeń, skarżący miał zapewnioną możliwość kwestionowania stawianych mu zarzutów, został uprzedzony o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu, przedstawił na piśmie stanowisko w tej sprawie.

Zażalenie na postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu wniósł pełnomocnik skarżącego. Zarzucił w nim naruszenie konstytucyjnych praw skarżącego wyrażonych w art. z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 45 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 2 w zw. z art. 7 Konstytucji poprzez zastosowanie w sprawie skarżącego zaskarżonych przepisów. Skarżący raz jeszcze podniósł, że w niniejszej sprawie pozbawiony został prawa do dwuinstancyjnej kontroli orzeczenia zapadłego w jego sprawie. Skoro ustalenia sądu drugiej instancji nie podlegają dalszej kontroli, to w razie ustalenia nowego stanu faktycznego postępowanie staje się w istocie postępowaniem jednoinstancyjnym. Skarżący wskazał też, że pozbawiony został prawa do składania wyjaśnień oraz prawa do udzielania odpowiedzi na pytania, które mógłby złożyć przed sądem pierwszej instancji, gdyby zmiana kwalifikacji prawnej nastąpiła przed tym sądem. Złożyłby ponadto zapewne inne wnioski dowodowe, dążąc do wykazania innych okoliczności, oraz zadałby inne pytania przesłuchiwanym świadkom. Skoro wyrok sądu apelacyjnego nie podlega zaskarżeniu w toku instancji, to w sytuacji skarżącego prowadzi to do naruszenia prawa do sądu, ponieważ nie zapewnia mu ochrony przed arbitralnością władzy. Zaskarżone przepisy naruszają także zasadę równości, nie zabezpieczają bowiem identycznego zakresu uprawnień procesowych oskarżonemu, wobec którego wydano wyrok reformatoryjny i który może kwestionować taki wyrok tyko raz, w stosunku do oskarżonych, do których taki wyrok nie ma zastosowania i którzy mogą przedstawiać argumenty dwukrotnie. Zdaniem skarżącego dokonanie nowych ustaleń faktycznych zostało ujawnione oskarżonemu dopiero w chwili ogłoszenia wyroku, pozbawiając go prawa do odpierania zarzutów.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Przesłanką podjęcia przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięcia o odmowie nadania dalszego biegu niniejszej skardze konstytucyjnej było stwierdzenie, że treścią zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego jest takie zorganizowanie procedury sądowej, które zapewnia kontrolę rozstrzygnięcia podejmowanego przez sąd w pierwszej instancji, a więc gdy spełniony jest postulat dwukrotnej oceny stanu faktycznego i prawnego sprawy oraz kontroli prawidłowości stanowiska zajętego przez sąd pierwszej instancji.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, w przypadku analizowanej skargi zachodzą jednak wątpliwości uzasadniające konieczność merytorycznego rozpoznania podniesionych zarzutów. Pojawia się zwłaszcza potrzeba dokonania merytorycznej oceny, czy dopuszczenie zmiany zaskarżonego orzeczenia poprzez orzeczenie przez sąd odwoławczy odmiennie co do istoty, w szczególności w sytuacji przyjęcia odmiennych ustaleń faktycznych na podstawie dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, nie powoduje, że ograniczenia doznaje prawo strony procesu do kontroli instancyjnej. Wskazać należy przy tym na wątpliwości wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dotyczące przesłanek dopuszczalności zmiany ustaleń faktycznych i oparcia na nich orzeczenia reformatoryjnego. Sąd Najwyższy w wyroku (V KKN 461/00) wskazał, że „sąd odwoławczy jest władny zmienić ustalenia faktyczne sądu I instancji, jeżeli nie rodzi to konieczności merytorycznej zmiany zaskarżonego wyroku na niekorzyść. Może to jednak uczynić wyjątkowo, tylko wtedy, gdy pierwszoinstancyjna ocena dowodów jest tak oczywiście wadliwa, iż bez naruszenia gwarancyjnej roli reguły bezpośredniości i dwuinstancyjności możliwe jest, w oparciu o te same dowody, w postępowaniu odwoławczym dokonanie odmiennych ustaleń. Jeżeli natomiast zachodzą wątpliwości, co do trafności oceny dowodów mających znaczenie dla poczynienia nowych ustaleń faktycznych powinien sąd odwoławczy uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania”. Stanowisko Sądu Najwyższego może zatem wskazywać, na istniejące także w jego przekonaniu zagrożenie naruszenia prawa strony do kontroli instancyjnej.

Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, należało uwzględnić zażalenie wniesione na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania niniejszej skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

W skardze konstytucyjnej z 10 lutego 2006 r. wniesiono o stwierdzenie niezgodności art. 437 § 2 w zw. z art. 523 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 w zw. z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 45 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 2 w zw. z art. 7 Konstytucji.

Wyrokiem z 10 grudnia 2004 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie – II Wydział Karny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – VIII Wydział Karny wydany w pierwszej instancji i skazał skarżącego na karę dwóch lat pozbawienia wolności oraz na karę grzywny. Postanowieniem z 20 października 2005 r. Sąd Najwyższy oddalił kasację stron od wyroku sądu II instancji.

Skarżący zarzucił w skardze konstytucyjnej, że zaskarżony przepis art. 437 § 2 w zw. z art. 523 § 1 k.p.k. w części w jakiej umożliwia sądowi odwoławczemu orzekanie odmiennie co do istoty, poprzez zmianę zaskarżonego orzeczenia jeśli pozwalają na to zebrane dowody, oraz w części w jakiej dopuszcza wniesienie kasacji tylko z powodu uchybień wskazanych w przepisie art. 439 k.p.k. lub innego rażącego naruszenia prawa jest niezgodny z wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi. Zaskarżony przepis, w zakresie w jakim umożliwił wydanie wyroku reformatoryjnego, w którym ustalono odmienny co do istoty stan sprawy, pozbawił skarżącego prawa do żądania kontroli instancyjnej w zakresie prawidłowości rozstrzygnięcia podjętego przez sąd drugiej instancji. Zdaniem skarżącego wyrokowanie przez sąd odwoławczy odmiennie co do istoty sprawy zamyka drogę do wszczęcia kontroli instancyjnej w zakresie nowych ustaleń, co narusza w sposób oczywisty prawo ochrony przed arbitralnością władzy, którego wyrazem jest dwuinstancyjność postępowania karnego. Zastosowanie zaskarżonego przepisu doprowadziło więc do pozbawienia skarżącego prawa do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Nie mogąc bowiem zaskarżyć reformatoryjnego orzeczenia sądu drugiej instancji w zakresie w jakim możliwe jest zaskarżenie wyroku sądu pierwszej instancji, nie miał skarżący możliwości wskazywania błędów w ustaleniach faktycznych oraz rażącej niewspółmierności wymierzonej mu kary. Uniemożliwienie kontroli reformatoryjnego orzeczenia sądu drugiej instancji narusza także zasadę równości, w stosunku do sytuacji oskarżonych którym zapewniono możliwość korygowania błędów w wyrokach sądu pierwszej instancji. Skarżący został w ten sposób również pozbawiony prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy karnej, w szczególności poprzez niedostateczną formułę pouczenia o konsekwencjach możliwej zmiany kwalifikacji prawnej czynu, co naruszyło jego prawo do obrony i zaufanie do pewności prawa. Sposób uregulowania problematyki zmiany kwalifikacji prawnej zarzucanego oskarżonemu czynu nie odpowiada zdaniem skarżącego wymogom rzetelności postępowania.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest wykazanie przez skarżącego, iż w związku z wydaniem przez organ władzy publicznej ostatecznego orzeczenia na podstawie zakwestionowanego w skardze aktu normatywnego, doszło do naruszenia przysługujących skarżącemu praw lub wolności o charakterze konstytucyjnym. Uprawdopodobnienie przez skarżącego naruszenia jego praw lub wolności jest zatem przesłanką konieczną dla uznania dopuszczalności skargi konstytucyjnej. W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny zobowiązany był zbadać, czy istotnie w niniejszej sprawie doszło do naruszenia wskazanych przez skarżącego praw konstytucyjnych, w szczególności zaś czy doszło do zamknięcia drogi do dochodzenia praw i wolności skarżącego.

Zasadniczym powodem niedopuszczalności nadania biegu skardze konstytucyjnej w sprawie skarżącego jest fakt, że zarzuty wskazane przez skarżącego mają charakter oczywiście bezzasadny.

Istota zarzutów skarżącego związana jest z domniemanym naruszeniem zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego oraz zamknięciem mu możliwości do kwestionowania rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji, w sytuacji w której sąd ten dokonał odmiennych ustaleń faktycznych i na nich oparł swe rozstrzygnięcie. Wskazać wiec należy, że takie rozumienie zasady dwuinstancyjności postępowania, określonej w przepisach art. 78 i 176 Konstytucji polega na całkowitym niezrozumieniu istoty dwuinstancyjności.

Treścią zasady dwuinstancyjności postępowania jest takie zorganizowanie procedury sądowej, by rozstrzygnięcie podejmowane przez sąd w pierwszej instancji mogło podlegać kontroli w postępowaniu przed sądem drugiej instancji (zob. komentarz do art. 176 s. 4 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, tom IV pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2005). Dwuinstancyjność oznacza więc postulat dwukrotnej oceny stanu faktycznego i prawnego sprawy oraz kontroli prawidłowości stanowiska zajętego przez sąd pierwszej instancji. Nie oznacza zaś, wbrew stanowisku skarżącego, konieczności dwukrotnego badania każdego ustalenia dokonanego przez sąd w trakcie postępowania, w szczególności ustaleń podjętych przez sąd odwoławczy. Orzekanie w drugiej instancji przede wszystkim ma na celu kontrolę prawidłowości pierwszoinstancyjnego rozstrzygnięcia. Dwuinstancyjność pozwala też, co oczywiste, na zmianę orzeczenia sądu pierwszej instancji i rozstrzygnięcie sprawy co do jej istoty, a więc także na zmianę ustaleń sądu pierwszej instancji. Jak wskazał Trybunał w wyroku z 11 marca 2003 r., SK 8/02 „nie sposób uznać, że orzeczenie sądu odwoławczego oparte na ustaleniach odmiennych od ustaleń sądu niższej instancji staje się z tego powodu orzeczeniem pierwszoinstancyjnym, od którego nie przysługuje środek odwoławczy. Jeśli sąd odwoławczy, kontrolując orzeczenie sądu niższej instancji i oceniając materiał dowodowy zebrany w postępowaniu, poprawia dostrzeżone błędy, to z istoty rzeczy zawsze wydaje orzeczenie jako sąd II instancji. Przyjęcie założenia, iż sąd apelacyjny staje się – choćby w ograniczonym zakresie – sądem pierwszej instancji, skutkowałoby swego rodzaju trójinstancyjnością postępowania, bowiem od jego orzeczenia przysługiwać by musiał jakiś środek zaskarżenia – swoista apelacja od wyroku apelacyjnego”. W świetle powyższego oczywistym jest więc, że orzeczenie sądu apelacyjnego jest w niniejszej sprawie orzeczeniem zapadłym w II instancji, a tym samym uznać również należy, że ani art. 78 ani art. 176 ust. 1 Konstytucji nie mogą mieć zastosowania do oceny tego stanu rzeczy, bowiem – jako wzorce kontroli – nie zostały prawidłowo dobrane. Zarzuty skarżącego uznać więc należy w tym zakresie za oczywiście bezzasadne.

Także pozostałe zarzuty skarżącego, wskazujące na naruszenie prawa do obrony oraz prawa do rzetelnego postępowania, oparte są na domniemanym naruszeniu zasady dwuinstancyjności postępowania i pozbawienia w ten sposób możliwości obrony oraz rzetelności procesu. Także i te zarzuty uznać więc należy za oczywiście bezzasadne. Jak wynika z treści skargi konstytucyjnej oraz załączonych orzeczeń zapadłych w sprawie skarżący miał zapewnioną możliwość kwestionowania stawianych mu zarzutów, został uprzedzony o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu, przedstawił na piśmie stanowisko w tej sprawie. Wbrew więc twierdzeniom zawartym w skardze konstytucyjnej skarżący nie wykazał naruszenia przysługującego mu prawa konstytucyjnego.

Wyrażone w art. 45 Konstytucji prawo do sądu wielokrotnie było przedmiotem zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego, wobec czego nie istnieje potrzeba ponownego szczegółowego definiowania tego wzorca konstytucyjnego. Powtórzyć jednak należy zasadnicze ustalenie, zgodnie z którym na prawo do sądu składają się w szczególności: prawo dostępu do sądu (prawo uruchomienia procedury), prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury (zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności) oraz prawo do wyroku sądowego (prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia; wyrok z 9 czerwca 1998 r., K. 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50). Za oczywiście niezasadny uznać należy w tym kontekście zarzut naruszenia prawa do rzetelnego rozpoznania sprawy. Wskazać trzeba, że zgodnie z ugruntowanymi poglądami doktryny i judykatury rozpatrzenie sprawy uznać można za sprawiedliwe jeśli każda ze stron miała możliwość przedstawienia sądowi swych racji, skorzystania z prawa do obrony oraz rzetelnego postępowania. Ponadto zauważyć należy, że zarzuty skarżącego także i w tym zakresie związane są w istocie z brakiem możliwości kwestionowania rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji, w zakresie w jakim możliwe jest zaskarżanie wyroku sądu pierwszej instancji oraz z niedostateczną formułą pouczenia o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu. Tymczasem, jak wynika jednoznacznie z załączonych orzeczeń oskarżony został pouczony o takiej możliwości, zaś jego obrońca zajął także w tym zakresie stanowisko. Skarżący nie wykazał więc także w tym zakresie naruszenia praw i wolności konstytucyjnych.

W tym stanie rzeczy, należy odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.