1. Komisja Krajowa Wolnego Związku Zawodowego “Sierpień 80” w Katowicach we wniosku z 12 marca 1997 r. wystąpiła o zbadania
zgodności art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w brzmieniu nadanym nowelizacją
z dnia 21 listopada 1996 r. (Dz.U. Nr 147, poz. 686) - wniosek z natury rzeczy nie uwzględniał zmiany art. 8 ust. 2 wprowadzonej
ustawą z dnia 9 maja 1997 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 82,
poz. 518), z art. 1 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z
dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz
o samorządzie terytorialnym, a obecnie - według pisma z 17 grudnia 1997 r. uzupełniającego wniosek (patrz pkt 3) - z art.
2, art. 12 i art. 59 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie w jakim pozbawia on - zdaniem wnioskodawcy -
organizacje związkowe prawa uzgadniania regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. W uzasadnieniu wniosku podniesiono,
że art. 85 wspomnianych przepisów konstytucyjnych określa rolę społeczną związków zawodowych, jako reprezentantów interesów
oraz praw ludzi pracy. Z takiego kształtu przepisów konstytucyjnych oraz wynikającej z nich ustrojowej pozycji związków zawodowych
wnioskodawca wyciągnął wniosek, iż związek zawodowy ma prawo współdecydowania, wraz z pracodawcą, o zakresie i sposobie wykorzystywania
świadczeń socjalnych.
W ocenie wnioskodawcy, dokonana przez nowelizację z 21 listopada 1996 r. zmiana art. 8 ust. 2 (Dz.U. Nr 147, poz. 686) w istocie
pozbawiła zakładowe organizacje związkowe prawa uczestnictwa w procedurze ustalania regulaminu zasad przeznaczania środków
funduszu oraz zasad i warunków korzystania z usług i świadczeń finansowych funduszu. W razie nie przedstawienia wspólnie uzgodnionego
stanowiska organizacji związkowych w sprawie regulaminu lub nie uzgodnienia regulaminu z zakładową organizacją związkową w
ustalonym terminie, pracodawca samodzielnie wprowadza regulamin określający zasady i warunki korzystania z zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych. Rozwiązanie to podważa jedno z podstawowych konstytucyjnych praw obywateli do ochrony ze strony związków
zawodowych, głównie w sferze świadczeń socjalnych. Takie rozwiązanie jest sprzeczne z art. 27 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23
maja 1991 r. o związkach zawodowych [(Dz.U. Nr 55, poz. 234 ze zm.), uwaga: wniosek nie uwzględnia nowelizacji z 9 maja 1997
r. (Dz.U. Nr 82, poz. 518)], oraz z art. 181 i art. 183 kodeksu pracy, a także z art. 8 pkt 1c Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, ratyfikowanego
przez Polskę, który przyznaje związkom zawodowym prawo swobodnego wykonywania swojej działalności bez ograniczeń innych, niż
przewidziane w ustawie i koniecznych z uwagi na interes bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego, albo dla ochrony
innych osób.
Wnioskodawca podkreślił ponadto, że art. 4 ustawy z 23 maja 1997 r. o związkach zawodowych gwarantuje pracownikom prawo do
wyrażania swych postulatów przez organizacje związkowe, co jest urzeczywistnieniem konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej.
Zasada ta, w ocenie wnioskodawcy, przyznaje każdemu obywatelowi możliwość domagania się od pracodawców swoich praw oraz uwzględniania
interesów, w tym także interesów socjalnych, zwłaszcza za pośrednictwem organizacji pracowniczych.
Pozbawienie pracowników związkowej ochrony w zakresie stanowienia regulaminu korzystania z zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych, w konsekwencji stawia pracowników w nierównorzędnej pozycji, przez co narusza konstytucyjne zasady sprawiedliwości
i równości. Owa nierównorzędność pozycji oznacza daleko idące pogorszenie sytuacji pracowników oraz bezpodstawne pozbawienie
ich konstytucyjnych praw podmiotowych. Efektem istniejącego stanu prawnego jest obniżenie społecznego zaufania do państwa
oraz stanowionego przez nie prawa, co stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania wyrażonej w art. 1 wspomnianych przepisów
konstytucyjnych (obecnie art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej).
2. Ustosunkowując się do wniosku Prokurator Generalny w piśmie z 5 czerwca 1997 r. stwierdził, że art. 8 ust. 2 ustawy z 4
marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, w części uprawniającej pracodawcę do samodzielnego wprowadzenia
regulaminu w przypadku, gdy organizacje związkowe nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska w tej sprawie w terminie
30 dni, a także w przypadku nieuzgodnienia regulaminu z zakładowymi organizacjami związkowymi, w terminie ustalonym przez
strony, nie był niezgodny z art. 1 i art. 85 przepisów konstytucyjnych pozostawionych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej
z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz
o samorządzie terytorialnym.
Ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jest aktem prawnym regulującym zasady tworzenia przez pracodawców funduszu
świadczeń socjalnych oraz zasady gospodarowania środkami tego funduszu z przeznaczeniem na cele określone przez ustawę. Adresatami
norm zawartych w ustawie są przede wszystkim pracodawcy, na których ustawodawca nałożył określone obowiązki. Stanowiący podstawę
wniosku przepis art. 8 ust 2 nakłada na pracodawców obowiązek wprowadzenia regulaminu określającego zasady przeznaczania środków
funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych
z funduszu zawartego, a także obliguje pracodawców do uzgodnienia postanowień regulaminu z zakładowymi organizacjami związkowymi
(bądź reprezentantami pracowników, o ile nie są oni zrzeszeni w związku zawodowym). Wymóg uzgodnienia oznacza w ocenie prokuratora
wypracowanie konsensu na warunkach partnerstwa stron. Interpretacja przepisu, która oznaczałaby nadanie związkom zawodowym
nadrzędnej pozycji w procesie uzgadniania regulaminu godziłaby w samą istotę uzgodnień. Racjonalny ustawodawca nakładając
na pracodawców obowiązek wprowadzenia regulaminu, uwzględnił konieczność dyscyplinowania stron w trakcie jego uzgodnień oraz
określił jednocześnie odpowiednie procedury umożliwiające wprowadzenie regulaminu w przypadku nie dokonania odpowiednich
uzgodnień z zakładowymi organizacjami związkowymi. Postanowienia art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych
w żadnym zakresie nie umniejszają uprawnień związków zawodowych do uczestnictwa w procesie uzgodnień dotyczących wykorzystywania
środków funduszu. Przyjęte w tym przepisie rozwiązanie prawne mieści się, zdaniem Prokuratora Generalnego, w granicach swobody
legislacyjnej ustawodawcy i nie stanowi naruszenia wyrażonych w art. 1 wspomnianych przepisów konstytucyjnych zasady zaufania
do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady sprawiedliwości społecznej (obecnie art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej).
Zaskarżony przepis nie jest także, w ocenie Prokuratora Generalnego, sprzeczny z art. 8 pkt 1c Międzynarodowego Paktu Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, nie narusza bowiem prawa związków zawodowych do swobodnego wykonywania działalności
związkowej. Tym samym zaskarżony przepis nie narusza zasady demokratycznego państwa prawnego, przez pryzmat której to zasady
Trybunał Konstytucyjny władny jest oceniać zgodność norm ustawowych z postanowieniami wiążących państwo polskie umów międzynarodowych.
Art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - zdaniem Prokuratora Generalnego - nie był także niezgodny
z art. 85 wspomnianych przepisów konstytucyjnych. Za sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 85 przepisów konstytucyjnych uznane
być mogły jedynie takie postanowienia aktów prawnych, które sprowadzały rolę związków zawodowych poniżej poziomu “doniosłości”
i w konsekwencji uniemożliwiały organizacjom związkowym reprezentowanie interesów i praw pracowniczych. Tego typu oceny mogą
być jednak dokonywane na tle całokształtu ustawowej regulacji zadań, kompetencji i uprawnień związków zawodowych. Przepis
art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie może być uznany za uniemożliwiający związkom zawodowym
reprezentowanie interesów i praw pracowników, nie tylko w ich całokształcie, lecz także w odniesieniu do szczegółowych uprawnień
związanych z prawami socjalnymi.
3. W odpowiedzi na wezwanie Trybunału Konstytucyjnego, związane z koniecznością oceny zasadności wniosku w oparciu o przepisy
nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wnioskodawca początkowo, w piśmie z 18 listopada 1997 r., jako nową podstawę
zarzutów wskazał art. 5 i art. 59 konstytucji, co następnie, w uzupełnieniu wniosku z 17 grudnia 1997 r. skorygował, wskazując
art. 2, 12 i 59 ust. 2 konstytucji.
4. Wyznaczona na 24 listopada 1997 r. rozprawa w niniejszej sprawie nie odbyła się wobec niestawiennictwa wnioskodawcy, który
zawiadomił w dniu rozprawy o obiektywnych przeszkodach swej nieobecności
5. Rozprawa przed Trybunałem Konstytucyjnym 20 stycznia 1998 r. została odroczona na wniosek Komisji Krajowej Wolnego Związku
Zawodowego “Sierpień 80” w Katowicach, w celu sprecyzowania przez wnioskodawcę stanowiska, w związku ze zmianami wprowadzonymi
w zaskarżonym art. 8 ust. 2 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - ustawą z dnia 9 maja 1997
r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 82, poz. 518).
Pismem z 19 lutego 1998 r., nawiązując do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego, wnioskodawca zmodyfikował petitum wniosku w ten sposób, że wniósł o orzeczenie niezgodności z konstytucją art. 8 ust. 2 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych w części:
– pozbawiającej organizacje związkowe prawa samodzielnego uzgadniania z pracodawcą zasad przeznaczania środków funduszu na
poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej,
– nakazującej wcześniejsze uzgadnianie z innymi organizacjami związkowymi wspólnego stanowiska co do zasad i warunków korzystania
z usług i świadczeń finansowych z funduszu i to w terminie 30 dni,
– pozbawiającej organizacje związkowe możliwości ostatecznego uzgodnienia treści regulaminu z pracodawcą w wypadku przekroczenia
ustalonego wcześniej terminu i pozbawienie przez to, z uwagi na możliwość wprowadzenia regulaminu przez pracodawcę, wpływu
związków zawodowych na treść regulaminu.