1. W piśmie z 12 grudnia 2012 r. grupa posłów na Sejm VII kadencji (dalej: wnioskodawca) zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego
z wnioskiem o stwierdzenie, że ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r.
w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. Nr 97, poz. 624; dalej: rozporządzenie z 28 maja
2010 r.) jest niezgodny z art. 2, art. 47 oraz art. 51 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W ocenie wnioskodawcy, ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. narusza konstytucyjną zasadę demokratycznego
państwa prawnego i stanowi nieproporcjonalną ingerencję w prawo do ochrony życia prywatnego oraz konstytucyjnie chronioną
autonomię informacyjną ucznia. Przemawiać za tym mają następujące argumenty:
Po pierwsze, zakwestionowany przepis stanowi o obowiązku umieszczenia na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach
ukończenia szkoły, wydawanych uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, adnotacji o realizowaniu przez takich uczniów
programów indywidualnego nauczania na podstawie orzeczenia wydanego przez zespół działający w poradni psychologiczno-pedgogicznej.
Ust.10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. odnosi się tym samym tylko i wyłącznie do „uczniów z upośledzeniem
umysłowym w stopniu lekkim”, podczas gdy w świetle ustawowej regulacji kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież
niepełnosprawne oraz niedostosowane społecznie wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy (art. 71b
ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, ze zm.; dalej:
ustawa o systemie oświaty)”. Ustawa o systemie oświaty nie definiuje zresztą żadnego z pojęć niezbędnych do interpretacji
zakwestionowanego przepisu.
Po drugie, wychodząc z założenia, że świadectwo jest urzędowym dokumentem potwierdzającym ukończenie nauki w danej klasie
lub szkole danego typu i stanowi zarazem niezbędny formalnoprawny wymóg, zarówno w procesie rekrutacji na wyższych etapach
edukacji, jak i w trakcie naboru lub konkursu na różne stanowiska pracy, wnioskodawca stwierdził, że obowiązek umieszczania
na świadectwach szkolnych adnotacji o kształceniu indywidualnym stwarza nierówne szanse dla „uczniów z upośledzeniem umysłowym
w stopniu lekkim”. Zakwestionowany przepis zmusza do „posługiwania się świadectwem wyróżniającym (…) [uczniów z upośledzeniem
umysłowym w stopniu lekkim] spośród ogólnej grupy absolwentów”. Nie kwestionując doniosłej roli kształcenia specjalnego oraz
pozytywnych obowiązków władzy publicznej w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych różnych uczniów, wnioskodawca uznał, że
przedmiotowo istotna adnotacja na świadectwie może pełnić funkcję stygmatyzującą ucznia na dalszych etapach jego rozwoju edukacyjnego
lub zawodowego.
Po trzecie, z perspektywy celów systemu oświaty oraz ochrony prawa do prywatności ucznia, nie jest konieczne umieszczanie
na świadectwie promocyjnym lub świadectwie ukończenia szkoły adnotacji o trybie nauczania ze szczególnym uwzględnieniem nazwy
poradni psychologiczno-pedagogicznej. W ocenie wnioskodawcy, obowiązek wynikający z zakwestionowanego przepisu pozostaje wręcz
w sprzeczności z celami ustawy o systemie oświaty, gdyż utrudnia uczniom wybór zawodu, kierunku kształcenia oraz przyczynia
się do ich nierównego traktowania na rynku pracy.
Po czwarte, obowiązek umieszczenia adnotacji o realizacji programu kształcenia specjalnego w związku z upośledzeniem umysłowym
ucznia stanowi – w ocenie wnioskodawcy – informację osobową. W konsekwencji powinien zostać uregulowany w ustawie. Obowiązek
ten wynika tymczasem z załącznika do aktu wydanego na podstawie i w celu realizacji ustawy o systemie oświaty.
Po piąte, zakwestionowany przepis nie znajduje uzasadnienia w żadnej z wymienionych enumeratywnie w art. 31 ust. 3 Konstytucji
wartości konstytucyjnych. Obowiązek umieszczenia adnotacji o realizacji programu kształcenia specjalnego w związku z upośledzeniem
umysłowym ucznia nie spełnia kryterium niezbędności ograniczeń konstytucyjnych praw podmiotowych. W ocenie wnioskodawcy, jest
on „jedynie wygodą władzy publicznej (…) Organy administracji publicznej, w tym ograny systemu oświaty mają bowiem dostęp
do informacji o realizacji przez ucznia programu kształcenia specjalnego przez inne formy i nośniki informacji. Ujawnianie
informacji osobistej na świadectwie szkolnym nie jest konieczne dla pozyskania przez inne szkoły i placówki oświatowe, kuratoria
oświaty itd. wiedzy o fakcie objęcia ucznia programem nauczania dostosowanym do indywidualnych możliwości”.
W konsekwencji wnioskodawca uznał, że ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r. narusza art. 2, art. 47
i art. 51 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
2. W piśmie z 8 marca 2013 r. stanowisko w sprawie zajęła Minister Edukacji Narodowej, wnosząc o umorzenie postępowania na
podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643; dalej: ustawa o TK).
Minister Edukacji Narodowej stwierdziła, że „analiza zarzutów wskazanych przez wnioskodawcę uzasadnia przyjęcie, iż w odniesieniu
do uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, przepis nakazujący umieszczenie na ich świadectwach promocyjnych i
ukończenia szkoły adnotacji, że realizowali oni program dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb na podstawie orzeczenia
poradni psychologiczno-pedagogicznej nie spełnia wymogu niezbędności w rozumieniu art. 47 i art. 51 ust. 1 i 2 w związku z.
art. 31 ust. 3 Konstytucji”. W konsekwencji mocą rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 5 marca 2013 r. zmieniającego
rozporządzenie w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U poz. 384; dalej: rozporządzenie
z 2013 r.) zakwestionowanemu przez wnioskodawców przepisowi nadano nowe, następujące brzmienie: „Na arkuszach ocen uczniów
z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim nad tabelą w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym umieszcza
się adnotację «uczeń/uczennica realizował(a) program nauczania dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb na podstawie
orzeczenia wydanego przez zespół orzekający działający w .....», wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której
działa zespół, który wydał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego”.
W ocenie Ministra Edukacji Narodowej, zmiana prawodawcza odpowiada na zarzut niekonstytucyjności sformułowany przez wnioskodawcę
i usuwa hierarchiczną niezgodność w systemie prawnym. Minister Edukacji Narodowej podkreśliła, że poza zakresem zaskarżenia
w niniejszej sprawie jest problematyka umieszczania na arkuszach ocen adnotacji o specjalnym i indywidualnym kształceniu uczniów
z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Arkusze nie są bowiem dokumentami zewnętrznymi. Wnioskodawca tymczasem kwestionował
niezbędność ujawniania przedmiotowo istotnych informacji osobowych jedynie na świadectwach szkolnych.
3. W piśmie z 28 marca 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o umorzenie postępowania na posiedzeniu
niejawnym na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK z uwagi na utratę mocy obowiązującej aktu normatywnego w zakwestionowanym
zakresie przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny.
W ocenie Prokuratora Generalnego, poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego przepis utracił moc obowiązującą w rozumieniu
ustawy o TK. Rozporządzeniem z 2013 r. nadano bowiem nowe brzmienie ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010
r. Zmiana ta weszła w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia (tj. 5 kwietnia 2013 r.) i czyni – w ocenie Prokuratora Generalnego
– zadość żądaniu wnioskodawcy. Poza zakresem zaskarżenia w niniejszej sprawie było bowiem umieszczanie adnotacji o realizowaniu
indywidualnego programu nauczania przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim na arkuszach ocen.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Wnioskodawca nie zsynchronizował petitum wniosku z uzasadnieniem. W petitum wniosku inicjującego niniejsze postępowanie jako przedmiot kontroli wskazano ust. 10 załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. Nr 97,
poz. 624; dalej: rozporządzenie z 28 maja 2010 r.) w następującym brzmieniu: „Na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz
świadectwach ukończenia szkoły, wydawanych uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, na drugiej stronie świadectwa
odpowiednio nad «Wynikami klasyfikacji rocznej» i «Wynikami klasyfikacji końcowej» umieszcza się adnotację «uczeń/uczennica
realizował(a) program nauczania dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb na podstawie orzeczenia wydanego przez
zespół orzekający działający w ....», wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której działa zespół, który wydał
orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Adnotację taką umieszcza się również na arkuszach ocen uczniów nad tabelą
w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym”.
W uzasadnieniu wnioskodawca odniósł się wyłącznie do niekonstytucyjności ust. 10 zdanie pierwsze załącznika nr 1 do rozporządzenia
z 28 maja 2010 r. Przedmiotem wątpliwości konstytucyjnych wnioskodawca uczynił bowiem jedynie zgodność obowiązku umieszczenia
na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły adnotacji o realizacji przez uczniów z upośledzeniem
umysłowym w stopniu lekkim programu nauczania indywidualnego oraz nazwy właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Poza
zakresem rozważań i argumentacji wnioskodawcy pozostaje obowiązek umieszczania tego rodzaju adnotacji na arkuszach ocen.
Traktując wniosek jako całość oraz uwzględniając jego meritum, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przedmiotem zaskarżenia w niniejszej sprawie jest ust. 10 zdanie pierwsze załącznika
nr 1 do rozporządzenia z 28 maja 2010 r.
2. W toku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, na mocy § 1 pkt 20 lit. d rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
z dnia 5 marca 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz.
U. poz. 384; dalej: rozporządzenie z 2013 r.), zakwestionowany przepis otrzymał nowe i następujące brzmienie: „Na arkuszach
ocen uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim nad tabelą w części dotyczącej wyników klasyfikacji w danym roku szkolnym
umieszcza się adnotację «uczeń/uczennica realizował(a) program nauczania dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb
na podstawie orzeczenia wydanego przez zespół orzekający działający w .....», wpisując nazwę poradni psychologiczno-pedagogicznej,
w której działa zespół, który wydał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego”.
Zgodnie z § 4 rozporządzenia z 2013 r., weszło ono w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. 5 kwietnia 2013 r. przestał
obowiązywać nakaz umieszczania na świadectwach szkolnych promocyjnych oraz świadectwach ukończenia szkoły adnotacji o realizacji
przez uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim programu nauczania indywidualnego oraz nazwy właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Zważywszy, że prawodawca nie przewidział szczególnej regulacji intertemporalnej, należało uznać, iż opowiedział się za ogólną
zasadą natychmiastowej skuteczności prawa nowego (por. np. wyrok TK z 25 maja 2004 r., sygn. SK 44/03, OTK ZU nr 5/A/2004,
poz. 46).
3. Trybunał umarza postępowanie, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem
orzeczenia (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Przepis derogowany przez prawodawcę może stanowić przedmiot kontroli
na warunkach określonych w art. 39 ust. 3 ustawy o TK, który wymaga wykazania konieczności „ochrony konstytucyjnych wolności
i praw”.
Merytoryczna kontrola nieobowiązującej normy jest dopuszczalna jeżeli: a) przedmiot kontroli reguluje sferę praw i wolności;
b) nie istnieje alternatywny instrument prawny, który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie,
zanim norma utraciła moc obowiązującą oraz c) ewentualna eliminacja danego przepisu z systemu prawnego stanowić będzie skuteczny
środek przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji (por. m.in. wyrok TK z 12 grudnia 2000
r., sygn. SK 9/00, OTK ZU nr 8/2000, poz. 297). Ustalenia te uzupełnia stanowisko pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego
sformułowane w wyroku o sygn. K 35/08, zgodnie z którym: a) wątpliwości odnośnie do spełnienia powyższych przesłanek należy
tłumaczyć na rzecz merytorycznego rozpoznania sprawy; b) ocena konstytucyjności norm, które utraciły moc obowiązującą, nie
może abstrahować od czynnika czasu; c) dla oceny konieczności wydania orzeczenia na gruncie art. 39 ust. 3 ustawy o TK nie
ma znaczenia liczba podmiotów, których prawa zostały naruszone w następstwie stosowania niekonstytucyjnego aktu normatywnego;
d) ocena ta musi uwzględniać kontekst normatywny konkretnej sprawy (wyrok z 16 marca 2011 r., OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 11).
Ponadto pełen skład Trybunału Konstytucyjnego stwierdził wówczas, że wydanie orzeczenia jest konieczne, jeżeli naruszone wolności
i prawa konstytucyjne „w chwili wydawania orzeczenia nie są należycie chronione, a w szczególności ustawodawca nie usunął
skutków ich naruszeń, zaś wydanie przez Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o niekonstytucyjności aktu normatywnego prowadzi
do zapewnienia ochrony tych wolności i praw” (cyt. wyrok o sygn. K 35/08).
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w warunkach niniejszej sprawy wskazane powyżej wymogi nie zostały spełnione i art. 39
ust. 3 ustawy o TK nie mógł być zastosowany. Postępowanie zostało umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.