1. Postanowieniem z 19 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy w Gliwicach, III Wydział Cywilny Odwoławczy zwrócił się z pytaniem prawnym,
czy art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze
zm.; dalej: u.s.m.) jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 1 Konstytucji.
Pytanie prawne zostało złożone w związku z następującym stanem faktycznym:
Powodowie domagali się przed Sądem Rejonowym w Rudzie Śląskiej ustanowienia i nieodpłatnego przeniesienia na ich rzecz prawa
odrębnej własności lokalu mieszkalnego, którego jest najemcą na mocy umowy najmu z Międzyzakładową Górniczą Spółdzielnią Mieszkaniową
„Perspektywa” w Rudzie Śląskiej.
Sąd Rejonowy w Rudzie Śląskiej 7 października 2010 r. ustanowił odrębną własność lokalu mieszkalnego i jednocześnie przeniósł
nieodpłatnie na powoda własność tego lokalu. Pozwana spółdzielnia mieszkaniowa wniosła apelację zarzucając naruszenie art.
48 ust. 1 u.s.m. przez jego błędną wykładnię, względnie niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że w odniesieniu do
budynków, które spółdzielnia nabyła nieodpłatnie, nadal możliwe jest przekształcenie najmu w odrębną własność. Pozwana wniosła
o oddalenie powództwa oraz o wystąpienie z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego.
Sąd Okręgowy w Gliwicach, III Wydział Cywilny Odwoławczy, podziela wątpliwości pozwanej, iż art. 48 ust. 1 u.s.m. w obecnej
treści może prowadzić do nadmiernej ingerencji w przysługujące spółdzielni mieszkaniowej prawo własności przez ograniczenie
możliwości rozporządzania rzeczą i pozbawieniu właściciela należnej mu ochrony. Przede wszystkim, zdaniem sądu, ustawodawca
pozbawił właściciela jakiegokolwiek ekwiwalentu mimo, że słusznym punktem wyjścia powinna być cena rynkowa lokalu.
W opinii sądu pytającego, kwestionowany przepis narusza również art. 2 Konstytucji, ponieważ jego funkcjonowanie w systemie
prawnym może podważać zaufanie do prawa i jednocześnie naruszać prawidłowe funkcjonowanie prawa własności. Państwo prawa nie
powinno akceptować nieuzasadnionego uprzywilejowania najemców lokali spółdzielczych kosztem spółdzielni i jej ogółu członków.
Kwestionowany przepis, zdaniem sądu pytającego, realizując uwłaszczenie najemców kosztem spółdzielni i ogółu jej członków
narusza zasadę ochrony własności wyrażoną w art. 64 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten powoduje, że właściciel zostaje ograniczony
w uprawnieniach składających się na istotę tego prawa, zwłaszcza w prawie swobodnego dysponowania rzeczą i uzyskania odpowiedniego
ekwiwalentu w razie jej zbycia. Przy czym akt zbycia nie zależał od woli właściciela.
Sąd pytający został wezwany zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 16 maja 2011 r. do usunięcia braków formalnych
pytania prawnego przez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej
się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione. W odpowiedzi sąd pytający postanowieniem z 24 maja 2011 r.
uzupełnił postanowienie z 19 kwietnia 2011 r. i wskazał, że udzielenie odpowiedzi na pytanie prawne skierowane do Trybunału
Konstytucyjnego będzie miało wpływ na rozstrzygnięcie zawisłej przed tym sądem sprawy, ponieważ kwestionowany przepis zawiera
materialnoprawną podstawę dochodzonego roszczenia. Z jednej strony, określa przesłanki żądania zawarcia umowy przeniesienia
własności lokalu, z drugiej strony wprowadza po stronie spółdzielni mieszkaniowej obowiązek dokonania tej czynności prawnej.
2. Prokurator Generalny w piśmie z 14 grudnia 2011 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy
z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) ze względu na niedopuszczalność wydania
wyroku.
W opinii Prokuratora Generalnego pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej, ponieważ ewentualne wyeliminowanie z
systemu prawa art. 48 ust. 1 u.s.m., w wyniku orzeczenia niekonstytucyjności przez Trybunał Konstytucyjny, nie ma znaczenia
dla rozstrzygnięcia sprawy cywilnej zawisłej przed sądem pytającym.
Zdaniem Prokuratora Generalnego zarówno Sąd Rejonowy w Rudzie Śląskiej jak i Sąd Okręgowy w Gliwicach, III Wydział Cywilny
Odwoławczy, nie zastosowały się do treści kwestionowanego przepisu w takim kształcie, w jakim ustaliło ją orzecznictwo sądowe.
Ponadto Prokurator Generalny zaprezentował, jednolity (wyrażany również w sprawach o sygn. P 3/11, P 16/11 i SK 29/10) pogląd,
co do zgodności kwestionowanego przepisu z Konstytucją. Prokurator, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego o sygn.
K 64/07 ( z 15 lipca 2009 r., OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110), uznał, że przepis ten narusza art. 64 Konstytucji, ponieważ prowadzi
do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni. Jednocześnie uznał wątpliwości sądu pytającego dotyczące art. 48 ust.
1 u.s.m. za uzasadnione.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Zaskarżony przepis był już przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z 14 lutego 2012 r. o sygn. P 17/10 ( Dz.
U. z 2012 r., poz. 201) Trybunał orzekł, że art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim przyznając najemcy roszczenie najemcy spółdzielczego
lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnie mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa
państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia
z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny art. 64 ust. 1 Konstytucji.
W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 Trybunał wyjaśnił, że przedmiotem kontroli był art. 48 ust. 1 u.s.m.: po pierwsze
– w rozumieniu przyjętym w utrwalonym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego; po drugie – w zakresie, w jakim
jest podstawą roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię
nieodpłatnie, powiązanego wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu.
Trybunał podkreślił, że ograniczenie przedmiotu kontroli tylko do warunków finansowych przekształcenia prowadziłoby do sytuacji,
w której „w systemie prawa (…) pozostałaby podstawa prawna takiego roszczenia bez żadnych normatywnych wskazówek co do tego,
czy roszczenie to może być realizowane, a jeżeli tak, to na jakich zasadach”.
Analiza pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach, prowadzi do wniosku, że sąd pytający kwestionuje konstytucyjność roszczenia
najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, powiązanego
wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.).
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał umarza postępowanie, jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne
lub niedopuszczalne.
Trybunał, uznając kwestionowany przepis w zakresie, w jakim dotyczy on roszczenia najemcy spółdzielczego lokalu mieszkalnego
będącego uprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia mieszkaniowa nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa
państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, za niezgodny z Konstytucją
wyeliminował możliwość zastosowania tego przepisu w tym zakresie. Ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii czyni niewątpliwie
postępowanie zbędnym i w konsekwencji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Nie ma przy tym znaczenia
fakt wskazania nowych, oprócz będących już podstawą orzeczenia niekonstytucyjności, wzorców kontroli konstytucyjnej ponieważ
został osiągnięty cel polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (zob. np. postanowienia
TK: z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73, z 12 lutego 2008 r., sygn. P 21/07, OTK ZU nr 1/A/2008,
poz. 16).
W niniejszej sprawie Trybunał nie przyjął zasady ne bis in idem, jako podstawy umorzenia z następujących względów:
Po pierwsze – zasada ne bis in idem wyraża zakaz orzekania tego samego przedmiotu z tym samym wzorcem kontroli. Zasada ta z jednej strony, stabilizuje sytuację
powstałą w wyniku ostatecznego orzeczenia jako formalnie prawomocnego, z drugiej zaś, nie zamyka drogi do dalszego procedowania
przed Trybunałem pod warunkiem wskazania innych, niż dotychczas badane, wzorców kontroli. Z tego względu zastosowanie zasady
ne bis in idem znajduje pełne uzasadnienie w przypadku wcześniejszego orzeczenia Trybunału o zgodności badanego przedmiotu ze wskazanym
wzorcem kontroli lub w przypadku, gdy Trybunał uznał wskazany wzorzec za nieadekwatny do badania danego przedmiotu kontroli,
czyli w sytuacjach gdy przedmiot badania pozostaje nadal w systemie prawa.
Po drugie – w wyniku wcześniejszego orzeczenia niekonstytucyjności przedmiotu kontroli następuje jego derogacja z systemu
prawa. Powoływanie się na niemożność badania konstytucyjności ze względu na tożsamość wzorców (ne bis in idem), w przypadku wcześniejszego orzeczenia o niekonstytucyjności, budzi wątpliwości, ponieważ niezależnie od wskazanych wzorców
procedowanie przed Trybunałem w tym przypadku jest niedopuszczalne ze względu na brak przedmiotu badania konstytucyjności.
Odroczenie wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność badanego przepisu (sygn. P 17/10) nie wpływa na zmianę prezentowanego
stanowiska ponieważ:
– po pierwsze – pomimo, że usunięcie niezgodnego z Konstytucją przepisu zostaje przesunięte w czasie, w tym przypadku o 12
miesięcy, jego niekonstytucyjność została już orzeczona, tym samym nie ma podstaw do zastosowania zasady ne bis in idem;
– po drugie – wskazanie zasady ne bis in idem, która pozostawia możliwość kwestionowania z innymi wzorcami przepisu, który został już przez Trybunał oceniony, w odniesieniu
do przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją jest nieracjonalne, ponieważ ewentualna zgodność badanego przepisu z nowym
wzorcem kontroli nie ma wpływu na wcześniejszy rezultat badania konstytucyjności.
Utrzymanie w systemie prawnym przez 12 miesięcy przepisu uznanego za niekonstytucyjny wprawdzie nie skutkuje niedopuszczalnością
postępowania, ale niezależnie od wskazanych wzorców, czyni je zbędnym ze względu na osiągnięty cel postępowania.
Na marginesie, należy wskazać, że Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 17/10 wypowiedział się co do motywów odroczenia
utraty mocy obowiązującej art. 48 ust. 1 u.s.m. w określonym zakresie, a także co do skutków wyroku, przedstawiając jednocześnie
Sejmowi postanowienie sygnalizacyjne (postanowienie z 14 lutego 2012 r., sygn. S 1/12).
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.