1. Sąd Rejonowy w Zamościu, VII Wydział Grodzki, po podjęciu postanowienia z 25 października 2005 r. (sygn. akt VII W 1000/05),
wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy przepis art. 158 § 2 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114 ze zm.; dalej: kodeks wykroczeń) jest zgodny z art. 2, art. 21 ust. 1 i art. 64
Konstytucji.
Pytanie Sądu Rejonowego zostało skierowane w związku z rozpoznawaną przez ten sąd sprawą w przedmiocie wykroczenia z art.
158 § 1 kodeksu wykroczeń, tj. wyrębu bez wymaganego pozwolenia drzewa w lesie, którego właścicielem jest obwiniony. W uzasadnieniu
pytania prawnego sąd wskazał, że powzięta wątpliwość konstytucyjna dotyczy art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń, który przewiduje
w razie popełnienia wykroczenia z § 1 tego przepisu obligatoryjne orzeczenie przepadku drewna, co wydaje się wykraczać poza
ramy proporcjonalności w stosunku do winy sprawcy. Jako przykład sąd wskazał rozpoznawaną sprawę, dotyczącą sprawcy, który
pozyskał drewno ze swojego lasu wprawdzie bez wymaganego prawem pozwolenia, lecz w niewielkiej ilości i na własne potrzeby.
Orzeczenie w takiej sytuacji przepadku pozyskanego drewna jest, zdaniem sądu, nadmierną represją wobec obwinionego. Sąd uważa,
że obligatoryjne orzekanie przepadku drewna jest niesprawiedliwe i niesłuszne. Zakwestionowany przepis ogranicza, według sądu,
konstytucyjne prawo własności oraz narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego i zasadę sprawiedliwości społecznej. Sąd
wyraził przy tym wątpliwość, czy naruszenie prawa własności w imię ochrony środowiska jest zgodne z Konstytucją.
2. W piśmie z 13 kwietnia 2006 r. stanowisko w sprawie złożył Prokurator Generalny, podnosząc, że art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń
jest zgodny z art. 2, art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.
Prokurator Generalny podkreślił w szczególności, że limitowane korzystanie z prawa własności przez właściciela lasu jest pochodną
norm konstytucyjnych nakazujących ochronę środowiska zarówno przez władze publiczne (art. 5, art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji),
jak i przez obywateli (art. 86 Konstytucji). Wskazał, że podniesione w pytaniu prawnym zarzuty sprowadzają się w zasadzie
do problemu naruszenia przez ustawodawcę zakazu nadmiernej ingerencji w sferę prawa własności jednostki, przez to że – jednocześnie
z orzeczeniem kary za wykroczenie – pozbawia się ją należącej do niej rzeczy. Prokurator Generalny uważa, że obligatoryjność
orzekania o przepadku pozyskanego drewna nie jest przejawem nadmiernej ingerencji w prawo własności. Zaznaczył, że z samej
zasady proporcjonalności, z której wyprowadza się zakaz nadmiernej ingerencji w prawa i wolności konstytucyjne, wynika wprost
możliwość ich ograniczenia dla ochrony środowiska (art. 31 ust. 3 Konstytucji).
W ocenie Prokuratora Generalnego zakwestionowany przepis nie naruszył wskazanych w pytaniu prawnym norm konstytucyjnych, a
ustawodawca potraktował nielegalny wyrąb drzewa w lesie bez nadmiernej represyjności, zaliczając go do wykroczeń, nie zaś
przestępstw, i wprowadzając jego zagrożenie grzywną usytuowaną w katalogu kar łagodniejszych. Prokurator Generalny zaznaczył
przy tym, że zakwestionowana regulacja jest spójna z zasadą wynikającą z art. 30 § 1 i 3 kodeksu wykroczeń, który stanowi,
że przepadek przedmiotów obejmuje, jeżeli przepis szczególny tak stanowi, także przedmioty pochodzące bezpośrednio lub pośrednio
z wykroczenia. Wskazał też na znaczenie reguły szeroko rozumianego prawa karnego zakładającej pozbawianie sprawców czynów
karalnych owoców ich działania.
Dodatkowo Prokurator Generalny wskazał, że właściciel lasu ma zagwarantowany przez ustawodawcę wpływ na sposób korzystania
z lasu, ponieważ na podstawie art. 21 ustawy o lasach może składać zastrzeżenia i wnioski w sprawie planu lasu, a art. 23
tej ustawy przewiduje możliwość zmiany tego planu decyzją starosty wydaną na wniosek właściciela lasu.
3. Stanowisko Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przedstawił w piśmie z 8 maja 2006 r. Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie
zgodności zakwestionowanego przepisu ze wszystkimi powołanymi wzorcami konstytucyjnymi.
Marszałek Sejmu podniósł, że konstytucyjny obowiązek ochrony środowiska przez władze publiczne (art. 74 Konstytucji) jest
normą uzasadniającą ograniczenie prawa własności. Powołując się na literaturę przedmiotu, wskazał, że dobrem chronionym przez
art. 158 kodeksu wykroczeń jest nieuszczuplony stan lasów, przede wszystkim lasów prywatnych, pełniących istotne funkcje z
punktu widzenia ochrony środowiska. Pozostawienie jedynie możliwości zapłacenia grzywny przez sprawcę nielegalnego wyrębu
drzewa mogłoby doprowadzić do tego, że dotkliwość grzywny byłaby mniejsza niż uciążliwość związana z obowiązkiem dopełnienia
procedur wystąpienia o pozwolenie na dokonanie wyrębu drzewa.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Ocena wstępna pytania prawnego.
Pytanie prawne Sądu Rejonowego odnosi się do przepisu kodeksu wykroczeń, który sankcjonuje wyrąb drzewa bez wymaganego pozwolenia,
a w szczególności przewiduje obligatoryjne orzeczenie przepadku pozyskanego w ten sposób drewna. W pytaniu sformułowano względem
tego przepisu zarzut naruszenia konstytucyjnego prawa własności oraz zasad demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości
społecznej.
Sąd w petitum pytania prawnego wniósł o zbadanie zgodności art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń z art. 2, art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.
W uzasadnieniu pytania nawiązano jednak także do nieproporcjonalności ingerencji ustawodawcy w konstytucyjne prawa sprawcy
wykroczenia poprzez nadmierną – zdaniem sądu – represyjność środka karnego, jakim jest obligatoryjny przepadek pozyskanego
nielegalnie drewna. W stosunku do tych zarzutów ani w petitum pytania prawnego, ani w jego uzasadnieniu nie wskazano jednak odpowiednich wzorców konstytucyjnych (art. 42 oraz art. 31
ust. 3 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny jest ściśle związany granicami pytania prawnego (art. 66 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale
Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Nie może więc zamiast pytającego sądu określać wzorców konstytucyjnych adekwatnych
do zakwestionowanego przepisu. Tylko w uzasadnieniu wyroku, szerzej analizując zaskarżoną regulację, można nawiązać do sygnalizowanych
wątpliwości sądu. Dlatego Trybunał Konstytucyjny poza zakresem swej kontroli pozostawił ocenę zgodności zaskarżonego przepisu
z art. 42 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zakwestionowany art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń jest przepisem karnym, który
obok kary grzywny przewiduje konieczność zastosowania środka karnego w postaci obligatoryjnego przepadku drewna pozyskanego
bez wymaganego zezwolenia. Obowiązek uzyskania przez właściciela lasu zezwolenia na wyręb drzewa wynika z odpowiednich przepisów
ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 ze zm.; dalej: ustawa o lasach). Sąd nie kwestionuje
jednak w pytaniu prawnym konstytucyjności ograniczeń prawa własności zawartych w ustawie o lasach.
2. Prawo własności a kwestia ochrony środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego znalazło wyraz przekonanie, że żadne z praw majątkowych zagwarantowanych w art.
64 Konstytucji nie ma charakteru absolutnego i dopuszczalne jest ograniczanie ich przez ustawodawcę. Każde takie ograniczenie
może podlegać weryfikacji z punktu widzenia respektowania konstytucyjnych przesłanek ich wprowadzenia. Podstawowe znaczenie
w tej mierze zyskują przesłanki sformułowane w art. 31 ust. 3 Konstytucji (tak w szczególności w uzasadnieniu wyroku TK z
3 października 2000 r., sygn. K. 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188). Konstytucja w art. 31 ust. 3 dopuszcza ograniczenia w
zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw m.in. dla „ochrony środowiska”. Wyraźne wskazanie tej przesłanki w
art. 31 ust. 3 akcentuje nie tylko dopuszczalność, ale i potrzebę ustanawiania ograniczeń wolności i praw z uwagi na ochronę
środowiska (zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2003, t. III). Wymagania w dziedzinie ochrony środowiska rzutują przede wszystkim na ukształtowanie
swobody działalności gospodarczej; mogą również uzasadniać ingerencję w sferę praw właścicieli przy zachowaniu proporcjonalności
ingerencji i nienaruszaniu istoty prawa własności. Środowisko stanowi wartość konstytucyjną o szczególnym znaczeniu. W myśl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (...) zapewnia ochronę
środowiska”. Art. 74 ust. 1 Konstytucji nakłada na władze publiczne obowiązek ochrony środowiska. W myśl art. 86 Konstytucji
„Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie”,
przy czym zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.
3. Tradycyjne zasady odpowiedzialności karnej za szkodnictwo leśne związane z nielegalnym wyrębem drzew we własnym lesie.
Szczególnie cennym składnikiem środowiska są lasy. Stanowiły one przedmiot troski władzy publicznej od początków II Rzeczypospolitej.
Na podstawie postanowienia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1918 r. w przedmiocie ochrony i użytkowania lasów (Dziennik Praw
Państwa Polskiego z 1919 r., Nr 3, poz. 86) lasy, także prywatne, podlegały obowiązkowemu nadzorowi i kontroli urzędów ochrony
lasów. Istotne znaczenie dla ochrony lasów miała ustawa z dnia 14 kwietnia 1937 r. o szkodnictwie leśnym i polnym (Dz. U.
Nr 30, poz. 224), która posługiwała się instytucją nawiązki. Wspomniana ustawa traktowała nawiązkę jako środek karno-odszkodowawczy
stosowany w razie popełnienia wykroczeń przeciw obiektom przyrodniczym (zob. W. Radecki, Wykroczenia i przestępstwa leśne, Zielona Góra 1995, s. 21).
W okresie Polski Ludowej dekret z dnia 26 kwietnia 1948 r. o ochronie lasów nie stanowiących własności Państwa (Dz. U. Nr
24, poz. 165 ze zm.) traktował wyrąb drzew przez właściciela lub zarządcę bez zatwierdzonego planu albo wbrew niemu jako wykroczenie
zagrożone grzywną. Obowiązująca następnie ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. o zagospodarowaniu lasów i nieużytków nie stanowiących
własności Państwa oraz niektórych lasów i nieużytków państwowych (Dz. U. Nr 29, poz. 166 ze zm.) traktowała jako wykroczenie
zagrożone aresztem do trzech miesięcy lub grzywną (albo obiema tymi karami łącznie) dokonywanie wyrębu bez zezwolenia lub
niezgodnie z zezwoleniem. W art. 38 tej ustawy przewidywano również możliwość orzeczenia przepadku drewna pozyskanego bez
uzyskania wymaganego zezwolenia. Ustawa ta została zastąpiona ustawą z dnia 22 listopada 1973 r. o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności Państwa
(Dz. U. Nr 48, poz. 283 ze zm.), która sankcjonowała jako wykroczenie zagrożone grzywną dokonywanie we własnym lesie wyrębu
bez wymaganego zezwolenia albo w sposób niezgodny z zezwoleniem (art. 25 ust. 1 pkt 1 ustawy). Ustawa ta przewidywała również
obligatoryjny przepadek uzyskanego nielegalnie drewna (art. 25 ust. 3 ustawy).
W procesie stanowienia obecnie obowiązującej ustawy z 28 września 1991 r. o lasach uchylono ustawę z 1973 r. o zagospodarowaniu
lasów nie stanowiących własności państwa i nie zamieszczono przepisów karnych, co stanowiło reakcję „na nadmierną penalizację
w okresie Polski Ludowej” i jako wyraz przyznania „bezwzględnego pierwszeństwa ochronie własności doprowadziło do niekontrolowanego
wzrostu wyrębów w lasach prywatnych” (tak W. Radecki, op.cit., s. 27). Przeciwdziałając temu zjawisku, ustawodawca znowelizował kodeks wykroczeń, wprowadziwszy m.in. w art. 158 ustawy
wykroczenie polegające na bezprawnym wyrębie w lasach należących do sprawcy zagrożone karą grzywny oraz obligatoryjnym przepadkiem
pozyskanego drewna (ustawa z dnia 2 grudnia 1994 r. o zmianie ustawy – Kodeks wykroczeń; Dz. U. z 1995 r. Nr 6, poz. 29).
Historia przepisu sankcjonującego szkodnictwo leśne związane z nielegalnym wyrębem drzewa we własnym lesie wskazuje, że zakwestionowana
regulacja wpisuje się w pewną tradycję ochrony lasów.
4. Ograniczenia praw właścicieli lasów w ustawie o lasach a sankcja z art. 158 kodeksu wykroczeń.
W obecnym stanie prawnym prawa właścicieli lasów są określone w granicach wyznaczonych w ustawie o lasach. W art. 2 tej ustawy
przewidziano, że jej przepisy stosuje się do lasów bez względu na formę ich własności. W myśl art. 7 ustawy trwale zrównoważoną
gospodarkę leśną prowadzi się według planu urządzenia lasu z uwzględnieniem w szczególności ochrony lasów. Ustawa nakłada
na właścicieli lasów obowiązki związane z trwałym utrzymywaniem lasów i zapewnieniem ciągłości ich użytkowania. Ustawa nie
typizuje przestępstw ani wykroczeń. Jedną z norm sankcjonujących postanowienia ustawy o lasach jest art. 158 kodeksu wykroczeń,
którego dotyczy pytanie prawne skierowane do Trybunału Konstytucyjnego.
To właśnie ustawa o lasach wprowadza ograniczenie praw właścicieli lasów podyktowane potrzebami ochrony środowiska stanowiącego
szczególną wartość konstytucyjną. Jako składnik środowiska, lasy są bowiem czymś więcej aniżeli przedmiotem prawa własności
i innych praw rzeczowych. Stanowią one dobro ogólnonarodowe o wielkim znaczeniu społecznym. Przepis art. 158 kodeksu wykroczeń,
którego zadaniem jest ochrona lasu przed szeroko rozumianym szkodnictwem oraz działaniami niezgodnymi z zakresem gospodarki
leśnej, wiąże się stricte z ustawą o lasach. W szczególności z określonym w art. 13 ust. 1 pkt 5 tej ustawy obowiązkiem właścicieli lasów sprecyzowanym
jako „racjonalne użytkowanie lasu w sposób trwale zapewniający optymalną realizację jego funkcji przez pozyskiwanie drewna
w granicach nieprzekarczających możliwości produkcyjnych lasu”. W lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa o powierzchni
przekraczającej 10 ha sposób gospodarowania lasem określa uproszczony plan urządzenia lasu, a w lasach mniejszych – decyzja
starosty określająca zadania z zakresu gospodarki leśnej. Akty te określają zakres dopuszczalnych czynności związanych z racjonalnym
wykorzystaniem lasu przez właściciela, uwzględniają też możliwość pozyskania pewnej ilości drewna bez potrzeby uzyskania zezwolenia.
W § 7 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu sporządzania planu
urządzenia lasu, uproszczonego planu urządzenia lasu oraz inwentaryzacji stanu lasu (Dz. U. Nr 256, poz. 2151) wskazano, że
w uproszczonym planie urządzenia lasu określa się tzw. etat cięć przewidujący (powierzchniowo lub szacunkowo) ilość drewna
przeznaczonego do pozyskania z uwzględnieniem wszystkich następstw cięć drzewostanu dla danego ekosystemu (m.in. tzw. wieku
rębności poszczególnych gatunków drzew). Decyzja w sprawie pozyskania drewna w ilości nieprzewidzianej w uproszczonym planie
urządzenia lasu (lub decyzji określającej zadania z zakresu gospodarki leśnej) wydawana jest przez starostę wyłącznie w przypadkach
losowych, na wniosek właściciela lasu (art. 23 ust. 1 ustawy o lasach). Regulacja ta, dopuszczająca de facto zmianę planu urządzenia lasu na wniosek właściciela, jak również treść art. 21 ustawy o lasach, który przewiduje możliwość
składania przez właściciela lasu wniosków i zastrzeżeń do przedstawionego projektu planu urządzenia lasu, wskazują, że jego
prawa do korzystania z lasu nie są arbitralnie ograniczane przez podmioty publiczne, lecz ma on możliwość uczestnictwa w powstaniu
i funkcjonowaniu planu urządzenia lasu.
Wobec zarzuconego w pytaniu prawnym naruszenia istoty prawa własności (art. 64 ust. 3 Konstytucji) Trybunał Konstytucyjny
podkreśla, że doktrynalne interpretacje pojęcia „istoty prawa” wiążą to pojęcie z „zakazem ustanawiania ograniczeń, które
przekreślą tożsamość danego prawa bądź wolności albo wydrążą je z rzeczywistej treści” (tak: Konstytucja..., t. III, s. 35, uwagi do art. 31). Ograniczenia zawarte w art. 158 kodeksu wykroczeń dotyczą tylko tych właścicieli lasów,
którzy nie respektują odzwierciedlających dobro wspólne (ochrona środowiska) reguł korzystania z niego. Ponadto przepadek
pozyskanego drewna nie oznacza przecież ingerencji we własność lasu, która pozostaje nienaruszona. Z uregulowania przewidującego
przepadek pozyskanego nielegalnie drewna, którego konsekwencją jest uszczuplenie majątku obwinionego, nie można – zdaniem
Trybunału – wywieść naruszenia istoty konstytucyjnego prawa własności ani innego prawa majątkowego. Ukaranie obwinionego wiąże
się bowiem zawsze, zarówno w przypadku wymierzenia grzywny z art. 158 § 1 kodeksu wykroczeń, jak i w postaci przepadku pozyskanego
drewna, ze zmniejszeniem stanu jego posiadania. Różnica pomiędzy grzywną a orzeczeniem przepadku drewna dotyczy wyłącznie
tego, że grzywna wymaga pewnego świadczenia pieniężnego, a przepadek oznacza stratę w naturze. W przekonaniu Trybunału Konstytucyjnego
zakwestionowany art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń nie dotyka istoty prawa własności. Państwo – jak wskazano – nie pozbawia właściciela
jego lasu, traci on tylko pozyskane nielegalnie drewno.
W niniejszej sprawie dotyczącej art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń ograniczenie własności jest w istocie pozorne – stanowi ono
dolegliwość będącą elementem sankcji za naruszenie reguł określonych w ustawie o lasach; bez owej dolegliwości, jaką jest
przepadek drewna, nie byłoby możliwe osiągnięcie celów sankcji. Skoro mamy do czynienia z rodzajem sankcji, nie zaś z rzeczywistą
ingerencją we własność, to oznacza, że w pytaniu prawnym nie wskazano właściwych wzorców kontroli konstytucyjności. Zatem
art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń nie jest niezgodny z art. 21 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji.
Nie stanowi także właściwego wzorca w rozpatrywanej sprawie art. 2 Konstytucji. Sąd stwierdził w pytaniu prawnym, że obowiązek
orzeczenia przepadku drewna pozyskanego bez wymaganego zezwolenia z własnego lasu jest niesprawiedliwy i niesłuszny, a tym
samym art. 158 § 2 kodeksu wykroczeń jest niezgodny z zasadami demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej
zawartymi w art. 2 Konstytucji. De facto wskazano więc na naruszenie przez zakwestionowaną regulację granic zasady proporcjonalności. Po wejściu w życie Konstytucji
z 1997 r. zasada proporcjonalności została uregulowana w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ten przepis, a nie art. 2 Konstytucji
jest właściwym wzorcem kontroli, kiedy wątpliwość konstytucyjna dotyczy przekroczenia granic proporcjonalności. Art. 158 §
2 kodeksu wykroczeń nie jest więc niezgodny z art. 2 Konstytucji.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.