A. Problem będący przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego
1. Sąd pytający zakwestionował zgodność z Konstytucją regulacji zwalniającej Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki od obowiązku
zwrotu kosztów postępowania przed sądem antymonopolowym.
2. Zgodnie z art. 47954 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) w postępowaniu przed sądem antymonopolowym
Prezes Urzędu Regulacji Energetyki nie ma obowiązku wnoszenia opłaty sądowej i zwrotu kosztów postępowania.
C. Stanowiska uczestników postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym
3. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Antymonopolowy w postanowieniu z 22 października 2002 r. (sygn. akt XVII Ame 87/02) przedstawił
Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawne co do zgodności z Konstytucją przepisu art. 47954 k.p.c. w zakwestionowanym zakresie.
Pytanie prawne zostało skierowane w związku z toczącym się przed sądem postępowaniem w sprawie z odwołania Południowego Koncernu
Energetycznego S.A. w Katowicach od decyzji Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (sygn. akt XVII Ame 87/02).
Sąd pytający uzasadniając wyrażoną w pytaniu prawnym wątpliwość co do konstytucyjności zakwestionowanego przepisu, przedstawił
następujące argumenty:
Zasadą postępowania cywilnego jest, że strona przegrywająca sprawę ma obowiązek zwrotu przeciwnikowi kosztów obrony, tj. tych,
które są niezbędne do celowego dochodzenia praw i obrony (art. 98 k.p.c.). Do kosztów tych zalicza się koszty sądowe. Zwrot
następuje na żądanie strony wygrywającej.
Zwolnienie strony przegrywającej – Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki od obowiązku zwrotu kosztów postępowania sądowego skutkuje
tym, że strona wygrywająca nie może domagać się zwrotu poniesionych przez nią wydatków, wskazanych w przepisach ogólnych o
postępowaniu cywilnym. Wyłączenie możliwości odzyskania kosztów procesu przez stronę wnoszącą odwołanie i wygrywającą spór
różnicuje tym samym sytuację stron postępowania przed sądem, obciążając obowiązkiem ponoszenia kosztów procesu tylko jedną
z nich. Zakwestionowany przepis prowadzi zatem do sytuacji, w której wygrywający sprawę podmiot prywatny ponosi pełny ekonomiczny
ciężar związany z jego uczestnictwem w postępowaniu, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki nie ponosi natomiast ryzyka procesowego
związanego z wydaną decyzją. Prawo procesowe dopuszcza więc zróżnicowanie pozycji prawnej i ekonomicznej stron w postępowaniu
sądowym. W konsekwencji może wystąpić sytuacja, w której poniesione koszty będą niewspółmiernie wysokie w stosunku do korzyści,
jakie wygrywająca strona uzyska w wyniku wydania orzeczenia sądowego. Kalkulacja „zysków i strat” może spowodować niejednokrotnie
rezygnację z dochodzenia roszczeń na drodze sądowej.
Zwolnienie strony przegrywającej bez stworzenia odpowiedniego źródła rekompensaty poniesionych kosztów dla strony wygrywającej,
stanowi instytucjonalne ograniczenie prawa do sądu, a także narusza zasadę równego traktowania obywateli przed wymiarem sprawiedliwości.
4. Prokurator Generalny w piśmie z 24 stycznia 2003 r. przedstawił stanowisko, że art. 47954 k.p.c. w zakresie, w jakim wyłącza możliwość żądania zwrotu kosztów postępowania przez stronę wygrywającą sprawę przed sądem
antymonopolowym (obecnie sądem ochrony konkurencji i konsumentów) jest niezgodny z art. 32 ust. 1 oraz art. 2 w związku z
art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Prokurator Generalny podkreślił, że identyczne uregulowania, jak zawarte w zakwestionowanym przepisie, występują w innych
przepisach k.p.c.: w art. 47934 (w postępowaniu z zakresu ochrony konkurencji), w art. 47965 (w postępowaniu z zakresu regulacji telekomunikacji) oraz w art. 47976 (w postępowaniu z zakresu transportu kolejowego). Pierwszy z tych przepisów był przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego,
który wyrokiem z 12 czerwca 2002 r., sygn. P 13/01 (OTK ZU nr 4/2002, poz. 42) orzekł, że art. 47934 k.p.c. w zakresie, w jakim wyłącza możliwość żądania zwrotu kosztów postępowania przez stronę wygrywającą postępowanie przed
sądem antymonopolowym jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.
W opinii Prokuratora Generalnego powołany wyrok TK w sprawie o sygn. P 13/01, a także argumenty podniesione w uzasadnieniu
odnoszą się również do zakwestionowanego w niniejszej sprawie przepisu art. 47954 k.p.c., z uwagi na zbieżność zarówno przedmiotu – nieuzasadnione uprzywilejowanie procesowe jednej ze stron w zakresie obowiązku
zwrotu kosztów procesu, jak i wzorców kontroli konstytucyjnej.
5. Marszałek Sejmu w piśmie z 3 marca 2003 r. wniósł o stwierdzenie niezgodności przepisu art. 47954 k.p.c. w zakwestionowanym zakresie z powołanymi wzorcami konstytucyjnymi. W uzasadnieniu stanowiska Marszałek Sejmu powołał
się na wyrok TK z 12 czerwca 2002 r. w sprawie o sygn. P 13/01, uznając, że wcześniejsze rozstrzygniecie TK, z uwagi na identyczność
zakwestionowanej regulacji, stanowi również przesłankę oceny niekonstytucyjności przepisu art. 47954 k.p.c.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zakwestionowany w pytaniu prawnym przepis art. 47954 k.p.c. został zmieniony ustawą z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 129, poz. 1102). Zgodnie z art. 2 pkt 2
powołanej ustawy użyte w art. 47954 wyrazy „sąd antymonopolowy” zastąpiono wyrazami „sąd ochrony konkurencji i konsumentów”. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego
wskazana nowelizacja przepisu nie ma wpływu na zakwestionowaną treść normatywną, ogranicza się bowiem jedynie do zmiany nazwy
sądu właściwego w sprawach z zakresu regulacji energetyki – z sądu antymonopolowego na sąd ochrony konkurencji i konsumentów.
2. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 2 lipca 2003 r. (w sprawie o sygn. K 25/01) orzekł, że przepisy art. 47954, art. 47965 i art. 47976 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim nie przewidują obowiązku zwrotu kosztów
postępowania, są niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że „unormowania
dotyczące kosztów postępowania (w tym ich wysokości, zasad ich ponoszenia przez strony oraz odstępstw od tych zasad) są ściśle
związane z realizacją konstytucyjnych reguł porządku prawnego, które gwarantują skuteczną ochronę praw jednostek przez dostęp
do sądu”. Zdaniem Trybunału regulacje całkowicie wyłączające obowiązek zwrotu kosztów postępowania przed sądem ochrony konkurencji
i konsumentów przez Prezesów Urzędów Regulacji Energetyki, Regulacji Telekomunikacji i Poczty oraz Transportu Kolejowego w
sposób rzeczywisty i istotny ograniczają możliwość dochodzenia ochrony praw na drodze sądowej, naruszając konstytucyjnie gwarantowane
prawo do sądu.
W związku z powołanym wyrokiem TK, konieczne jest rozważenie celowości merytorycznego rozpoznania zarzutów sformułowanych
w niniejszej sprawie, z uwagi na tożsamość przedmiotu kontroli – art. 47954 k.p.c., identyczny zakres zaskarżenia oraz częściowo pokrywające się wzorce kontroli konstytucyjności.
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeżeli
wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne. Taki stan rzeczy ma m.in. miejsce, gdy zakwestionowany przepis prawny
był już w innej sprawie przedmiotem kontroli zgodności z Konstytucją. O niedopuszczalności wydania orzeczenia przesądza wystąpienie
ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej – res iudicata (postanowienie TK z 21 grudnia 1999 r., sygn. K. 29/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 172). O przesłance tej można mówić wówczas,
gdy zachodzi tożsamość zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa. Brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza
jednak, że uprzednie rozpoznanie sprawy konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów może
być uznane za prawnie obojętne. W orzecznictwie TK przyjmuje się, że w takiej sytuacji mamy do czynienia z zasadą ne bis in idem (postanowienie TK z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218). Nie zachodzi ona jednak w przypadku
wskazania nowych wzorców kontroli, gdy we wcześniejszym orzeczeniu uznano zgodność zakwestionowanego przepisu z Konstytucją.
Stwierdzenie przesłanki ne bis in idem prowadzi z kolei do umorzenia postępowania z powodu zbędności orzekania. Trybunał dokonuje oceny celowości prowadzenia postępowania
i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta. Ponowne rozpoznawanie tej samej kwestii
czyni niewątpliwie postępowanie zbędnym, w przypadku uprzedniego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanego
ponownie przepisu. Nie ma przy tym znaczenia fakt wskazania nowych, oprócz będących już podstawą orzeczenia niekonstytucyjności,
wzorców kontroli konstytucyjnej.
Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, że przepis art. 47954 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje obowiązku zwrotu kosztów postępowania, został uznany za niezgodny z art. 45 ust.
1 Konstytucji w sprawie o sygn. K 25/01, należało umorzyć postępowanie w niniejszej sprawie ze względu na zbędność orzekania.